De Oper Frankfurt brengt een double bill van twee Russische opera’s, waarbij het gezichtsvermogen van de hoofdpersoon de schakel is: Tsjaikovski’s Iolanta en Stravinsky’s Oedipus Rex. Regisseur Lydia Steier bespeurt echter nog een ander verbindend element.

Iolanta is Tsjaikovski’s laatste opera. De première van dit werk vond plaats in 1892 als double bill met het ballet De Notenkraker. Dit als duiding van de muzikale stijl van Iolanta, een werk dat voor velen onbekend zal zijn. Toch klinkt het de geoefende Tsjaikovski-luisteraar direct vertrouwd in de oren. Zo doet Iolanta mij op sommige momenten sterk denken aan Lisa uit Pique Dame.

De titelheldin is blind, zonder dat te beseffen. Haar vader, koning René van de Provence, heeft haar ondergebracht op het platteland, waar een houtvester en diens vrouw, geholpen door een paar verveelde dienstmeisjes, haar verzorgen. Niemand mag Iolanta vertellen dat ze niet kan zien. Als de verdwaalde graaf Vaudémont bij toeval langskomt, merkt hij al snel dat ze blind is. Hij is verbijsterd dat ze niet schijnt te weten wat licht is en wat het betekent om te kunnen zien. Ogen zijn toch slechts om mee te kunnen huilen? Niettemin valt hij als een blok voor haar en zij voor hem. Dat speelt een belangrijke rol in het vervolg, waarin een exotische arts haar moet genezen van haar blindheid.

Een psychoanalyticus zou vermoedelijk stellen dat Iolanta’s blindheid staat voor haar maagdelijkheid en haar onbekendheid met de liefde, en dat haar vader haar hiervan onkundig wil laten omdat hij haar absoluut in die staat wil houden tot zij trouwt, maar ook omdat hij haar zo lang mogelijk bij zich wil hebben. De oplettende lezer ziet het al aankomen: in het #MeToo-tijdperk wil vader zijn dochter natuurlijk niet alleen zo lang mogelijk vasthouden, maar heeft hij haar ook misbruikt. Iolanta’s blindheid staat hier niet voor haar maagdelijkheid, maar voor een poging zich van de wereld af te sluiten.

Frau Lydia Steier laat niets aan het toeval over. Met wat videobeelden wordt duidelijk gemaakt dat het misbruik al zeer vroeg is begonnen. Als de hand van een volwassene erg groot aandoet bij het lichaam van een kind, weet je wel hoe laat het is. Maar dat is kennelijk niet genoeg: als Vaudémont buiten over zijn visie op de reine liefde staat te zingen, bestijgt papa zijn gedrogeerde dochter. Om haar middagslaap te verzekeren, krijgt Iolanta een injectie toegediend van haar trouwe personeel. Hebben ze ook even wat tijd voor zichzelf en kan de koning zich uitleven.

Misbruik lijkt momenteel een rage waaraan niet valt te ontkomen. Zoiets als enige tijd geleden swastika’s en SS’ers, oorlogsgeweld en machinepistolen. Het gaat natuurlijk om een belangrijk maatschappelijk probleem, maar dat kan en mag geen vrijbrief zijn voor vergaande grofheid op het operatoneel.

Asmik Griogorian als Iolanta had er in elk geval moeite mee. Iolanta was één van de twee rollen die haar vader, wijlen Gegam Grigorian, haar in het bijzonder had toegedacht. Maar in een interview gaf ze aan dat haar roldebuut in deze productie helaas niet aan haar vader kon worden opgedragen… Een duidelijker statement kan niet gemaakt worden. Maar Grigorian is genoeg professional om vervolgens toch de sterren van de hemel te zingen.

Haar Vaudémont werd vertolkt door ensemblelid AJ Glueckert, goed gezongen en voor zover mogelijk redelijk geacteerd. Die twee redden de voorstelling. Robert Pomakov als koning René miste de kelderdiepe tonen die zijn rol glans hadden moeten geven. Het is een ‘Greminrol’, maar Pomakov kwam in de laagte duidelijk tekort.

Gary Griffiths gaf een redelijke vertolking van zijn ode op Madeleine, de vrouw op wie hij verliefd is, maar die hij niet kan trouwen omdat hij als kind aan Iolanta is gekoppeld. Andreas Bauer was een adequate Moorse geneesheer.

Blindheid en incest

Stravinsky had zijn Oedipius Rex uit 1927 bedoeld als oratorium, maar hedendaagse uitvoeringen hebben meestal de vorm van een geënsceneerde opera. Het libretto is van Jean Cocteau, maar tot diens verdriet moesten zijn mooie Franse teksten vertaald worden in het Latijn. Op zich een merkwaardige keuze voor een Griekse tragedie.

Uitgangspunt voor Steier is de gedachte dat Oedipus als staatshoofd geen idee heeft hoe hij moet handelen in de crisis die Thebe in zijn greep houdt. In de stad heerst de pest en men verwacht van de regerende vorst een uitweg uit deze situatie.

Steier maakt een vergelijking met de Weimarrepubliek eind jaren dertig, waarin de ene machteloze regering de andere opvolgde en de parlementsleden weinig anders deden dan elkaar in de haren vliegen. Het is een slimme oplossing om het koor een plaats te geven. Niet statisch, zoals Stravinsky beoogde, maar druk bewegend in een opstelling die was gemodelleerd naar de Duitse Rijksdag. Ook de kostumering was geheel in die sfeer gehouden, met veel verschillende stijlen, die de enorme versplintering van het toenmalige politieke landschap suggereren.

Oedipus wordt zich gaandeweg bewust van het feit dat hij degene is die de dood van Laios op zijn geweten heeft en dat zijn trophy wife – immers behorend bij de prijs voor het oplossen van het raadsel van de sfinx die de stad terroriseerde – Jokaste niemand anders is dan zijn moeder. Om zich af te sluiten van de dubbele schande van vadermoord en incest steekt hij zichzelf de ogen uit. Net als Iolanta kan Oedipus de ongewilde schande letterlijk niet aanzien.

Zo heeft het tweeluik nog een tweede verbindend element: naast zelfgekozen blindheid ook incest. Om het plaatje compleet te maken, dwingt een ‘genezen’ Iolanta haar vader om zelfmoord te plegen. Indirect dus ook nog vadermoord.

Peter Marsh was een uitstekende Oedipus en Tanja Ariane Baumgartner (Jokaste) wist naast haar vocale inbreng vooral door een filmsterachtige entrée veel aandacht te trekken. Gray Griffiths nam zeer geloofwaardig de rol van Kreon voor zijn rekening, Oedipus’ broer die op zijn troon aast. Andreas Bauer gaf een goede vertolking van de blinde ziener Teiresias.

Het koor en het orkest van de Oper Frankfurt stonden onder leiding van Sebastian Weigle. Mede dankzij hun inbreng en de uitblinkende Glueckert en Grigorian werd het toch een mooie avond. Al waren er momenten dat ik het liefste even naar het plafond keek.

Zie voor meer informatie over de productie de website van de Oper Frankfurt.