Jevgeni Onjegin is de bekendste opera van Tsjaikovski en één van de bekendste Russische opera’s. Het werk is vele malen op hoogwaardige manier op cd of dvd gezet. Basia Jaworski geeft een selectie.

Jevgeni Onjegin is, in tegenstelling tot Don Giovanni, geen kleurrijk figuur. Hij is een nogal saaie, verveelde kwast, voor wie zelfs een vrouw versieren te veel moeite is. Door nalatenschap is hij een rijke man geworden en heeft hij toegang tot de ‘high society’, maar alles verveelt hem en eigenlijk weet hij zelf niet wat hij wil.

Hij kleedt zich volgens de laatste mode, de vraag is alleen of hij het doet omdat hij van mooie kleren houdt of omdat het eenmaal zo hoort. Want hoe de dingen horen, dat weet hij wel.

Hij maakt ook amper een ontwikkeling door in de loop van de opera. Hij doodt zijn beste vriend nadat hij met zijn geliefde heeft geflirt – niet omdat hij daar zin in had, maar om hem (en de, in zijn ogen vreselijke, plattelanders) een lesje te leren – en zelfs dat laat hem onberoerd. Pas aan het eind wordt hij ‘wakker’ en er komt iets van een gevoel bij hem binnen. Maar is het heus?

Niet echt iemand aan wie je een opera kan ophangen, vandaar ook dat voor veel mensen de echte hoofdpersoon niet Onjegin maar Tatyana is. Zelf weet ik het niet (als Tsjaikovski het zo had gewild, had hij de opera toch wel Tatyana genoemd?), maar dat zij een veel boeiender karakter is dan de man van haar dromen staat buiten kijf.

Galina Vishnevskaya
Men zegt Tatyana, men denkt Galina Vishnevskaya. De Russische sopraan heeft een maatstaf voor de rol gecreëerd, waar nog maar weinig zangeressen aan kunnen tippen. In 1955 heeft zij de rol, samen met alle Bolshoi-grootheden uit die tijd, voor de plaat opgenomen (Melodiya 1170902).

Haar briefscène is wellicht de mooiste ooit, maar de opname heeft nog meer te bieden. Wat dacht u Sergei Lemeshev als Lensky? Om te likkebaarden! Valentina Petrova is een weergaloze Larina, jammer genoeg is de titelheld zelf (Evgeni Belov) een beetje kleurloos.

Fritz Wunderlich
In 1962 werd de opera live opgenomen in München (Gala GL 100.520). Ingebort Bremmert is te licht voor Tatyana en klinkt nogal scherp, maar Brigitte Fassbaender maakt veel goed als Olga. Voor de verandering doen de dames echter even niet mee. U koopt het natuurlijk vanwege de heren: Hermann Prey en Fritz Wunderlich.

Prey is een zeer charmante, galante Onjegin, meer een broertje dan een minnaar, maar de stem is zo goddelijk mooi! En over Lensky van Wunderlich kan ik zeer kort zijn: ‘wunderbar’! Het valt mij overigens weer eens op hoe sterk Piotr Beczala op hem lijkt!

Er zijn veel toneelgeluiden en het geluid is dof, met veel te veel bassen. En het is natuurlijk in het Duits. Maar ja, zo ging dat in die tijd. Toch is het een weergaloos document en zeker vanwege de beide zangers een must.

Georg Solti
In 1974 heeft Georg Solti de opera voor Decca opgenomen (4174132) en die lezing geldt nog steeds als één van de besten. In Stuart Burrows had hij de beste Lensky na Wunderlich en vóór Beczala tot zijn beschikking en Teresa Kubiak was de personificatie van Tatyana. Jong, onschuldig, een tikje geëxalteerd aan het begin van de opera en berustend aan het einde.

Onder Solti’s leiding bloeide het orkest (Orchestra of the Royal Opera House) als de korenbloemen in de Russische velden, waardoor het duidelijk werd waarom de componist zijn magnum opus als ’lyrische scènes’ en niet als opera beschouwde.

Bernd Weikl is een zeer verleidelijke Onjegin. Zijn zeer kruidige bariton is bijzonder sexy. Nicolai Ghiaurov is natuurlijk legendarisch in zijn rol van Gremin en voor mij is Michel Sénéchal wellicht de beste Triquet ooit. Enid Hartle verdient speciale vermelding als Filipyevna.

Petr Weigl behoorde ooit tot de interessantste operaregisseurs, maar echt bekend werd hij dankzij zeer naturalistische verfilmingen van diverse opera’s. Anders dan bijvoorbeeld Zeffirelli maakte hij daarbij gebruik van reeds bestaande opnamen en bezette hij de rollen door professionele acteurs.

In zijn uit 1988 daterende Onjegin ‘verfraaide’ hij Solti’s lezing middels aantrekkelijke Slowaakse acteurs en lang aangehouden shots van het Russische landschap. Over het resultaat kan men redetwisten, maar het wegknippen van grote stukken muziek is ronduit barbaars (Decca 071124-9).

Thomas Allen
Ik wil ook even stilstaan bij de Onjegin van Sir Thomas Allen. Hij heeft de rol ettelijke keren gezongen, zowel in het Russisch als in het Engels. In 1988 nam hij hem voor Deutsche Grammophon op (423 95923). Tatyana werd gezongen door Mirella Freni – in de herfst van haar carrière werd het één van haar paradepaardjes. Zij overtuigt dan ook meer als de oudere Tatyana dan als het jonge meisje, maar op haar lezing valt niets aan te merken.

Neil Shicoff, toen nog een pracht van een lyrico, was een zeer idiomatische Lensky, maar Anne Sophie von Otter overtuigde maar matig als Olga. Onder James Levine liet het Staatskapelle Dresden een onverwacht lyrisch geluid horen, met mooie lange bogen, hoewel gespeend van een gezond gevoel voor drama.

Maar goed: het gaat voornamelijk om Allen. Zijn lezing van de titelheld is bijzonder spannend en dramatisch goed onderbouwd. Het is fascinerend om te horen hoe Onjegins neerbuigende houding in de eerste akte verandert in een zinderende passie in de derde akte. Een stemkunstenaar, niet minder.

Het is ook zeer interessant om te zien hoe hij jonge mensen coacht bij een ‘Onjegin masterclass'(het is in het Engels):

Boris Pokrovsky
Boris Pokrovsky is een levende legende. Decennialang, van 1943 tot 1982, was hij operadirecteur van het Bolshoi Theater in Moskou. Zelfs in Nederland is hij niet onbekend: in 1996 was hij met zijn nieuwe gezelschap, de Kameropera van Moskou, bij ons ‘op bezoek’ met Leven met een idioot van Alfred Schnittke.

Zijn productie van Onjegin, in 2000 in het Bolshoi in Moskou voor tv opgenomen (Arthaus Musik 107 213) dateert oorspronkelijk uit 1944. Het is natuurlijk een klassieker met alles erop en eraan. Weelderige kostuums, natuurgetrouwe decors, alles zoals het ‘hoort’.

Al bij het opengaan van het toneeldoek komt het eerste ‘open doekje’. Mensen vinden het mooi. Neem het ze kwalijk: het is ook mooi! Sterker nog: het is prachtig! Zo zie je het natuurlijk niet meer. Denk aan Zeffirelli, maar dan echt authentiek, zonder een enkele vrijheid. Je moet het minstens een keer gezien hebben, alleen al om te weten hoe het oorspronkelijk bedoeld was.

De onbekende zangers zijn allemaal voortreffelijk, maar de close-ups werken een beetje lachwekkend. Het is natuurlijk ook geen productie om op tv te vertonen, je moet het daadwerkelijk zien in het operahuis. De kans daartoe is echter nihil: de productie van Pokrovsky is na meer dan 60 jaar trouwe dienst door een nieuwe productie van Dmitri Tcherniakov vervangen. Koop de dvd en mijmer over de ‘goede oude tijden’, want ze komen echt niet meer terug.

Dmitri Tcherniakov
Aan de productie van Dmitri Tcherniakov (Bel Air BAC046) ben ik met een enorme dosis scepsis begonnen. Zijn besluit om de oude legendarische productie van Boris Pokrovsky te vervangen was zeer dapper, want de Moskovieten (en niet alleen de Moskovieten) waren er zeer aan gehecht. Bovendien: je moet toch echt goed in je schoenen staan en zeker zijn van jezelf om een LEGENDE durven te vervangen. Daar kwam nog bij dat ik van de cast geen één van de uitvoerenden kende – op Kotsjerga en Kwiecien na, waar ik toch niet echt zo dol op ben.

Ik heb het geweten, want vanaf het begin zat ik op het puntje van mijn stoel. De enscenering, kostuums, bühnebeeld, decors en rekwisieten: alles klopt, al is het niet zoals het in een doorsnee Onjegin gaat. De hele eerste en tweede akte speelt zich in dezelfde ruimte af: de eetkamer in het huis van Larina, met een prominente lange tafel en stoelen. Dezelfde tafel en stoelen komen ook in de derde akte terug, maar dan in een veel rijkere ambiance.

Het is ontzettend moeilijk om in een paar woorden het hele regieconcept uit de doeken te doen, maar u moet mij geloven dat het uiterst fascinerend en bijzonder spannend is. Heel intelligent ook. En de personenregie is fenomenaal.

Tatyana wordt zeer goed geacteerd door Tatiana Monogarova. Ze is bleek, spichtig en lichtelijk autistisch. Ze zit opgesloten in haar eigen gedachtenwereld. De buitenwereld maakt haar bang, ze wil er niet bij horen, ze wil weg, schuilen. Monogarova zingt een beetje tegen de toon aan, wat soms irritant aandoet, maar haar portrettering maakt alles goed.

Lensky (een goede, al niet hemelbestormende Andrey Dunaev) is door zijn onnozelheid, drammerigheid en jaloezie eigenlijk de aanstichter van het kwaad. Ook Tatyana heeft een aandeel in het drama, al is zij het zich niet bewust.

Olga (Margarita Mamsirova) is gewoon een flirt en vanaf het begin daagt zij Onegin uit. Zij is het zuchten van haar dichtende vriendje meer dan zat. En geef haar maar ongelijk!

Ook Larina (een waanzinnig goed zingende en acterende Makvala Kasrashvili) krijgt meer aandacht dan gebruikelijk. Het moment waarop zij, terugdenkend aan haar jeugdjaren, een borrel achterover slaat en even moet huilen, is zeer hartroerend. Maar zij herstelt zich gauw en alles blijft bij het oude.

Mariusz Kwiecien (Onjegin) is inderdaad onweerstaanbaar. Of laat ik het anders formuleren: hij zet zo’n verveelde, zich boven alles en iedereen verheven voelende klootzaak (sorry voor het woord!) neer. Zo heb ik het nog nooit eerder gezien. En dat blijft hij eigenlijk tot het eind.

Krampachtig probeert hij bij de ‘high society’ te horen, waar ze hem niet lusten. Zelfs zijn plotseling ontvlamde liefde voor Tatyana doet onecht aan. Op zijn knieën biedt hij haar een bos rode rozen aan en als zij weigert met hem te vluchten, probeert hij haar te verkrachten.

Waardig loopt Tatyana de bühne af aan de arm van haar echtgenoot waarop Onjegin een pistool tevoorschijn haalt, maar de zelfmoord wordt ons bespaard, want zonder getuigen is er natuurlijk niets aan. U begrijpt wel, dat ik er behoorlijk van onder indruk ben geraakt. Zeer, zeer aanbevolen!

Robert Carsen
En dan hebben we nog Robert Carsens productie voor de Metropolitan Opera, opgenomen in februari 2007 (Decca 0743298). Ik ben een enorme Carsen-adept en vind (bijna) alles wat hij doet geweldig. Zo ook deze Onjegin. Had ik Tcherniakov niet gezien, dan was Carsen beslist de winnaar.

Zijn enscenering is zeer realistisch en volgt het libretto nauwkeurig. In de eerste akte is de bühne bezaaid met herfstbladeren, maar voor de rest is alles eigenlijk kaal en is er bijna geen decor. Een bed voor de ‘briefscène’, verder wat stoelen in de tweede en derde akte. Bij het duel is de bühne helemaal leeg.

Het is niet storend. Integendeel. De kostuums zijn werkelijk prachtig, maar zeker in de eerste akte doen ze mij meer aan Engelse Jane Austen-verfilmingen dan aan het Russische platteland denken. Echt storend is het niet, het oog wil ook wat, maar Renée Fleming is te glamoureus voor een boerentrien, waardoor haar omschakeling naar een trotse prinses minder indruk maakt.

Onjegin (Dmitri Hvorostovsky) is hier voornamelijk een dandy, zeer met zijn uiterlijk bezig. Nou is Dima in alle aspecten een buitengewoon aantrekkelijke zanger, maar in zijn confrontatiescène met Tatyana doet hij meer aan papa Germont dan aan Onjegin denken.

Ramón Vargas behoort zonder meer tot één van de beste tenoren vandaag, maar hij is geen Lensky. Hij doet werkelijk zijn best, hij ziet er ook uit als een heuse dichter, maar die rol heeft wat meer smachten nodig.

Zoals gebruikelijk is Carsen’s personenregie werkelijk onovertroffen en zelfs Fleming lijkt af en toe te ontdooien. Jammer genoeg is haar Russisch totaal onverstaanbaar.