De NTR ZaterdagMatinee schonk Karl Amadeus Hartmann afgelopen zaterdag postuum een overtuigende Nederlandse première van zijn opera Simplicius Simplicissimus. Koor en orkest speelden geweldig onder Markus Stenz en Juliane Banse schitterde in de hoofdrol.

De dertigjarige oorlog heeft aan acht miljoen Duitsers het leven gekost, twee derde van de gehele bevolking. Twee derde… Kunt u zich er iets bij voorstellen? Ik niet. En bedenk maar dat u een simpele ziel bent en uw wereld niet verder gaat dan uw ouders, uw dorp, uw kudde schapen en… de wolf.

De wolf zelf heeft u nog nooit gezien, maar het is u verteld dat hij het ultieme kwaad is. Hij is een charmeur, hij houdt zich schuil boven in de boom, hij moordt, verbrandt de dorpen en verkracht de vrouwen. Hij is alles waar u bang voor bent en waar u geen verklaring voor hebt.

Hans Jacob Christoffel von Grimmelshausen (1621-1676) zou op zijn dertiende gekidnapt zijn door de Kroatische en Hessische huursoldaten. Hij vocht mee in de Dertigjarige Oorlog en zijn ervaringen verwerkte hij in zijn roman Simplicius Simplicissimus. Drei Scenen aus seiner Jugend. Een leuk weetje: hij is ook de auteur van Mutter Courasche (ja, ‘die van Brecht’).

Het was de beroemde dirigent Hermann Scherchen die de jonge Karl Amadeus Hartmann op het idee bracht om van het boek een opera te maken. De eerste versie ontstond tussen 1934 en 1936. De première vond (uiteraard) pas na de oorlog plaats, in 1949.

In 1956 reviseerde Hartmann het werk. De vele gesproken dialogen werden geschrapt en een paar van de belangrijkste op muziek gezet. In de eerste versie deed Hartmann een aantal verwijzingen naar de actualiteit van toen, die na de oorlog, volgens zijn eigen zeggen, er eigenlijk niet meer toe deden.

De ouverture is wel hetzelfde gebleven, maar er is veel muziek bijgekomen. En die muziek is niet eenvoudig te vatten. Hartmann bedient zich niet alleen van veel stijlen en hij strooit rijkelijk met citaten. Bach is alom vertegenwoordigd, maar je hoort ook jazz, Kurt Weill, Stravinsky (Le Sacre!) en Sjostakovitsj (de muziek bij de ‘Drie dansen met de Dame’ lijkt sprekend op diens seksscène uit Lady Macbeth van Mtsensk). Ook Joodse melodieën ontbreken niet.

Op 24 november werd de tweede versie van Simplicius tijdens de ZaterdagMatinee in het Concertgebouw uitgevoerd. De zoals altijd geweldig spelende Radio Filharmonisch Orkest (de altvioolsolo tijdens de ouverture!) stond onder leiding van zijn zeer charismatische chef-dirigent Marcus Stenz. Zij, samen met de mannen van het Groot Omroepkoor, leverden een prestatie die in de annalen mag.

Ook over de zangers niets anders dan lof. Juliane Banse was een werkelijk fantastische Simplicius. Haar jongensachtige sopraan stelde zij geheel ten dienst van het libretto. Haar onnozelheid klonk nergens gespeeld en zo wist zij onze harten – en die van de heremiet – te bereiken. Dat haar onnozelheid de daaropvolgende alles en iedereen vernietigende oorlog veroorzaakte, willen we haar vergeven. Want zo gaan de dingen.

Will Hartmann (de heremiet) had de mooiste en de meest lyrische noten te zingen en daar wist hij goed mee om te gaan. Soms had ik een beetje moeite met zijn hoogte, maar dat vergoedde hij ruimschoots met zijn buitengewoon fraaie pianissimo.

Ruimschoots bravo ook voor Peter Marsch, Ashley Holland, Kristof Klorek en Michael Edler. En voor Harry Peeters, die zijn zangstem voor de spreekstem inruilde.

Wie geïnteresseerd is in het ‘origineel’ van de opera kan terecht bij een opname uit Stuttgart van 2005 (Arthaus Musik 101 255), al ben ik niet helemaal zeker of hier echt alles klopt. De productie is zeer ‘agitprop’ en daar kan ik niet zo goed tegen. Ben ook niet gecharmeerd van de zangers, maar de rol van de heremiet wordt door ‘onze’ Frank van Aken gezongen.

Van de eerste versie bestaan er ook twee opnamen op cd. Helaas ken ik geen van beide, maar de nieuwste, uit 2009, ziet er op papier veel belovend uit, zeker gezien de zangers: Camilla Nylund, Will Hartmann, Michael Volle en Christian Gerhaher (BR 90030109).

En voor de geïnteresseerden: voor zover ik weet, is het boek maar liefst twee keer verfilmd. In 1961 als Simplicius Simplicissimus en in 1975 onder de titel Christoffel von Grimmelshausen abenteuerlicher Simplicissimus.