Als de top van de Europese operawereld discussieert over de toekomst van hun genre, gaat het niet over regietheater versus traditie. Dan gaat het over binnen versus buiten het operahuis. Over economische modellen, sociale verantwoordelijkheid en met beide poten in de samenleving staan. Van 3-6 april spraken de leden van Opera Europa elkaar in Wenen. Een glimp van hun kijk op de toekomst.

Ons systeem is “fucked up” en operadirecteuren kunnen maar beter van hun “asses” komen en er wat aan doen, anders gaat de hele boel naar de verdoemenis. De Britse regisseur Graham Vick sprak stevige taal tegenover een grote groep collega’s en bazen in de Mahlersaal van de Wiener Staatsoper, afgelopen zaterdag. En hij kreeg er nog enthousiast applaus en bravo’s voor ook.

Vick was één van de sprekers van de voorjaarsconferentie van Opera Europa, de organisatie waar de meeste Europese operagezelschappen in verenigd zijn. Zijn gepassioneerde toespraak sloot haarfijn aan bij het thema van het vijfdaagse congres: ‘Citizenship’.

Vick was jarenlang een regisseur als alle anderen, tot hij het in 2001 met zijn Birmingham Opera Company over een andere boeg gooide. Hij veranderde het bedrijf van een rondreizend gezelschap in een stadsgezelschap en zei het traditionele theater vaarwel.

De Birminghamse producties vinden nu plaats in lege bankgebouwen, fabrieken, winkelcentra en ijshallen. Uitgekauwde werken als Carmen worden niet meer geprogrammeerd, alle libretti worden in het Engels vertaald en coproducties zijn uit den boze (Vick noemt ze producten van “goedkoop, lui, halfslachtig denken”).

Bij iedere productie in Birmingham worden zeker honderd mensen uit de stad – van alle mogelijke achtergronden – betrokken. Zij zingen, dansen of acteren mee. Op deze manier werd vorig jaar bijvoorbeeld met veel succes Mittwoch aus Licht van Stockhausen opgevoerd. Bepaald niet het meest toegankelijke werk uit het operarepertoire.

Vick gelooft heilig in zijn principes. “Een avond in het rode pluche zitten, in de pauze je gin-tonic drinken en aan het einde applaudisseren: dát is niet waar een stad om draait. Het hart van een stad vind je op straat”, zei hij. “We moeten het publiek niet ‘opvoeden’ tot ze gaan waarderen wat we sowieso wel brengen. Dat is zelfzuchtig en arrogant.”

Inner circle

Is dit de opera van de toekomst? De operahuizen achter ons laten en de mensen zelf opzoeken, op de meest uiteenlopende locaties in de stad, in hun eigen taal?

Marc Scorca, voorzitter van Opera America, stemde er in elk geval mee in, maar voegde er in een korte reactie op Vick ook een tweede scenario aan toe: “Onze uitdaging is om nieuwe locaties voor opera te vinden óf een nieuw imago voor onze bestaande locaties te creëren.”

“Operahuizen moeten niet langer meer ’the home for the expected’ zijn”, vervolgde hij. Ter illustratie vertelde hij dat je nergens op het gebouw van de Metropolitan Opera in New York kunt lezen dat het de Met is. Van die houding – dat mensen als vanzelf de weg naar de opera wel weten te vinden – moeten we volgens hem af. Net als van alle andere soorten van “inner circle behaviour”.

In de woorden van de Think Tank van Opera Europa tijdens hun concluderende speech: kom van je eiland af en meng je in de gemeenschap, want voor een groeiend deel van die gemeenschap is opera niet meer relevant. Plaats jezelf in het hart van de stad en in de harten van zijn inwoners. Herstel je band met de samenleving rondom je huis of gezelschap. Bouw aan een gevoel dat het operagezelschap in de stad ván de stad is.

Die oproep – eigenlijk het thema ‘Citizenship’ in een notendop – werd nog eens bekrachtigd door een toespraak van José-Manuel Barroso, de voorzitter van de Europese Commissie. Met oneliners als “cultuur was en is, meer dan ooit, het cement dat Europa verbindt” en “er is niets Europeser dan opera” onderstreepte hij de grote rol die culturele instanties, en dus ook operagezelschappen, in de samenleving zouden moeten spelen.

Turks

De boodschap dat de operasector buiten zijn theaterpaleizen moet treden, leek breed gedeeld te worden door de Opera Europa-leden en ontspon zich zo als rode draad van de conferentie. Uit diverse voorbeelden bleek ook dat veel operahuizen er al actief werk van maken.

De Komische Oper Berlin verhaalde van een project om de grote Turkse gemeenschap in Berlijn bekender te maken met opera. Het huis heeft daar zelfs een speciale marketingmedewerker voor aangenomen. Voorstellingen in het operahuis worden inmiddels ook in het Turks boventiteld en een busje van het gezelschap duikt regelmatig Turkse buurten in om kleine optredens te geven.

Uit Mannheim kwam eenzelfde soort verhaal, waar men Die Entführung aus dem Serail in het Turks vertaalde en op een hedendaagse manier op het toneel zette. Het hele theater zat vol Turks publiek.

Een evenement als de European Opera Days, waarvan de zevende editie tijdens de conferentie gelanceerd werd, is een goed voorbeeld van het werken aan een nieuw imago van opera. Flashmobs, openluchtoptredens, cursussen voor beginners en andere (wilde) activiteiten moeten opera in een beter daglicht stellen bij het grote publiek.

Centen

De drang om naar buiten te treden is duidelijk een echo van de ontwikkelingen van de afgelopen jaren: operahuizen krijgen de kas niet meer gevuld door simpelweg hun hand op te houden en vaste operabezoekers moeten op hun centen passen.

Geld kwam tijdens de conferentie dan ook ruimschoots aan bod. Zo presenteerde Deloitte een onderzoek naar zes operahuizen en concludeerde dat operahuizen een gunstige impact hebben op de lokale economie. Susanne Plaehn van het Teatro Comunale di Bologna pleitte aan de hand van die statistieken voor het gebruik van economische modellen bij het runnen van je operahuis. “Zorg dat je cijfers hebt en vecht voor funding”, zei zij. “Get your hands dirty.”

Die businessaanpak leek echter niet bij iedereen te landen en werd door Graham Vick een dag later zelfs regelrecht tegengesproken. “Turn money down!” riep hij tegen de zaal, waarna hij uit de doeken deed met wat voor (haast onvoorstelbaar) lage bedragen hij zijn producties maakt. Zijn advies: “Neem geen geld aan van de rijken, zo word je nooit het theater van een stad.” Een interessant geluid tegenover de veelgehoorde opmerking dat opera ‘zo’n dure kunstvorm is’.

Naar mijn idee was het echter één van de deelnemers die echt de spijker op de kop sloeg toen die in een reactie opmerkte dat opera het qua pure economische waarde altijd zal afleggen ten opzichte van andere vormen van entertainment en dat geldschieters in tijden van crisis moeilijk te overtuigen zijn met niet-economische argumenten. Dat is een werkelijkheid waar operahuizen (tenzij ze voor de radicale aanpak van Vick kiezen) in mijn ogen nog veel mee te worstelen krijgen, hoezeer ze ook naar buiten zullen proberen te treden.

En u?

Waar gaat het heen met opera? Tijdens de Opera Europa-conferentie leek het breedgedeelde antwoord te zijn: naar buiten toe, de straat op, om ofwel mensen naar het operahuis te lokken ofwel mensen op andere plaatsen dan het theater met opera te bereiken.

Ik zie het als een goede ontwikkeling. Iedereen die tegenwoordig een ‘product’ wil verkopen, moet daar hard voor knokken – de operasector niet uitgezonderd. En als ons ‘product’ werkelijk zo veel te bieden heeft aan mensen, zullen alle inspanningen zich veelvuldig uitbetalen.

Wat ik tijdens de conferentie miste, was aandacht voor het huidige operapubliek. Iedere sessie leek gericht op de vraag hoe nieuw, ander publiek bereikt kan worden. Maar hoe zit het met het publiek dat er al is, de mensen die wél met alle plezier naar dat oude, klassieke operahuis togen? Spelen zij niet ook een rol in de toekomst van opera? Moeten alle pogingen om de kunstvorm levend te houden niet bij hen beginnen?

Om deze witte vlek in de Weense discussie op te vangen, zou ik die vraag hier graag willen poneren. Hoe ziet u de toekomst van opera? Waar zou het volgens u heen moeten gaan? En wat kunnen operahuizen voor u doen?

Zie voor meer informatie de website van Opera Europa.