Het kostte hem jaren, maar deze zomer voltooide componist Theo Loevendie zijn opera The Rise of Spinoza. De muziekensembles van de omroep en een vijftal solisten brachten het levendige en nog altijd actuele verhaal over vrijheid in een concertante vorm, die nieuwsgierig maakte naar een scenische versie.

Met een ruwe optelling kom je zo op drie. Drie nieuwe elementen die tijdens de afgelopen NTR ZaterdagMatinee aan het genre opera werden toegevoegd: een hoofdrol voor blokfluit, een klappend koor en – naar opgave van de componist – de langste marktscène in de muziekgeschiedenis. Tel daarbij op interessante details als een musicus die ontspannen op de rand van het podium meespeelt en een heldenrol voor de countertenor. Niet per se revoluties, maar het zegt iets over de frisheid van de ideeën en vondsten in The Rise of Spinoza.

De man die het allemaal bedacht had, zat midden in de Grote Zaal van het Concertgebouw. Gespannen? Verwachtingsvol? Bezorgd? In elk geval volgde hij geconcentreerd wat er op het podium gebeurde met zijn materiaal.

Componist Theo Loevendie kreeg dankzij een opdracht van de NTR ZaterdagMatinee de kans een heel oude wens te realiseren: een opera over de filosoof Baruch Spinoza. Bijna bezeten werkte hij de laatste jaren in zijn werkkamer, op een letterlijke steenworp afstand van het Concertgebouw, aan de compositie, zijn vijfde opera.

Die keuze voor een countertenor in de hoofdrol kwam als vanzelf bij hem op, zo vertelde Loevendie in het interview dat we voor Libretto (www.operamagazine.nl/libretto) met hem hadden. Spinoza was in het jaar waarin de handelingen van de opera zich afspelen nog maar 23 jaar. Geen heldhaftige tenor of stoere bariton zou daarbij passen; de filosoof moest een hoog, bijna onbestemd geluid krijgen. Loevendie plaatste zijn opera, met een zelfgeschreven libretto, in het cruciale jaar 1656, toen Spinoza werd verstoten uit de Joodse gemeenschap.

“Ik gooi niets weg, ik doe alleen wat onderzoek”, zegt Spinoza tegen de rabbijn Morteira, als die hem de les leest. De jonge filosoof neigt onder invloed van zijn leermeester, François van den Enden, naar atheïstische ideeën, en dat levert hem uiteindelijk een cherem, een banvloek, op.

Op de markt, waar met veel geluid en drukte wordt gehandeld, speelt de eerste van de vier scènes van de opera zich af. Daarna volgt de intiemere tweede scène, in het huis van François van den Enden, gezongen door tenor Marcel Reijans, en diens dochter Clara, gezongen door Katrien Baerts. De romantiek tussen de leerling-filosoof en Clara heeft weinig kansen, zij is rooms en hij is Joods, en dat gaat niet samen.

De hoofdscène, de derde, speelt zich af in de synagoge. Nu gebleken is dat Spinoza zich niet hield aan de 613 ‘mitswot’, heilige regels van de Thora, wordt hij verbannen. Het slot van The Rise of Spinoza bestaat uit het afscheid van de verbannen Spinoza. Hij vertrekt per trekschuit naar Rijnsburg. In een eigen accent dat de componist in het verhaal legde, neemt het volk afstand van het verdict van zijn leiders en zwaait hem vocaal uit.

The Rise of Spinoza is een aantrekkelijk werk, dat door originele keuzes als de hoofdrol voor de countertenor en de rol van de blokfluit, gespeeld door Erik Bosgraaf, verrassende kernelementen heeft. Tim Mead zong een zeer geloofwaardige Spinoza, die door de hoge mannenstem niet vreemd of theatraal wordt, maar een in zijn hoofd levende jonge denker.

Zijn dialogen met de rabbijn, Huub Claessens, waren mooi contrastrijk – de barse Joodse leider tegenover de jonge vrijdenker. Ze vielen jammer genoeg op enkele momenten volledig weg in een onbalans met het orkest, en dat kan zeker niet liggen aan het volume van Mead en Claessens.

Hoog, soms heel hoog is de partij van Katrien Baerts als Clara. De jonge Vlaamse sopraan is zeer ervaren in modern repertoire, door haar uitvoeringen van het werk van Rob Zuidam.

Loevendie schreef zelf het libretto, dat meer over Spinoza vertellen wil dan alleen de gebeurtenissen rond de verbanning. De componist legde de nadruk op dialogen en handeling. Die zijn uiterst beeldend in de muziek beschreven en maken nieuwsgierig naar een enscenering. Daarvoor lijkt me het materiaal dat Loevendie schreef zeer geschikt.

De levendigheid van deze uitvoering viel te danken aan de solisten, maar zeker ook aan het Groot Omroepkoor en het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Gijs Leenaars (koor) en Markus Stenz (orkest). De zangers en musici gingen zorgvuldig om met het werk van Loevendie en bleken bereid het avontuur met de nieuwe opera zonder voorbehoud aan te gaan.

We leven in een tijd waarin jong talent aandacht krijgt, soms bijna verheerlijkt wordt. Deze opera van Theo Loevendie toont echter aan dat het oude talent nog lang niet op is. De componist is 84 en hoewel dat op zichzelf geen relevant feit is, is het niet minder dan fantastisch dat zijn Spinoza-opera na jaren hard werken nu zijn wereldpremière heeft beleefd. Theo Loevendie moet blijven. Nog heel lang.

De opname van The Rise of Spinoza is op de website van Radio 4 terug te luisteren.