Een Turkse miljoenenstad met marginale interesse in klassieke muziek, een gretige groep musici en een visionaire Weense maestro. Dat is in een paar steekwoorden het waar, wat en hoe van het Borusan Istanbul Philharmonic Orchestra, een jong orkest dat vast van zins is zich in de top twintig beste orkesten ter wereld te spelen. Ik nam er vorige week een kijkje.

Het verkeer in een stad zegt veel over de inwoners van die stad, zo is mijn ervaring. Wie kent niet de Amsterdamse scheldkannonade na een onhandige manoeuvre? Of de scooterzwermen in Thailand? Of het lineaire denken in blokkendoos New York?

Het verkeer in Istanbul kan ik nog het beste omschrijven als een perfect geregisseerde wanorde. Paradoxaal misschien, maar niet minder waar. Op het eerste oog lijkt iedereen lak te hebben aan welke regel dan ook. In tweede instantie ontdek je een systematiek waar niemand van afwijkt en die dag in dag uit helpt om de straten van de stad grondig te verstoppen.

De belangrijkse spelregels: je neemt voorrang, ook als je het niet hebt; rijstroken bestaan niet, verdrijvingsvlakken evenmin; een gordel doe je niet om; je rijdt minstens 30 km/u harder dan de voorgeschreven snelheid; je negeert praktisch alle verkeersborden. Voor stoplichten houd je dan wel weer stil. Evenals voor Turkse oma’s en mooie vrouwen.

Voor een westerling is het allemaal enigszins verontrustend. Toch vergeet je tijdens een taxirit door de stad al snel die duizend en één manieren waarop je dadelijk het leven kunt laten en raak je onder de indruk van de atmosfeer en aanblik van deze wereldstad, die in zijn eeuwenlange geschiedenis als achtereenvolgens Byzantium, Constantinopel en Istanbul aldoor een sleutelrol speelde op de grens tussen Europa en Azië.

Dat rijke verleden is in het huidige stadsbeeld versmolten met het rijk en arm van het heden. Moderne zakencentra wisselen de Byzantijnse prachtgebouwen en Ottomaanse moskeeën af, waarbij afgebladderde, onaantrekkelijke bouwsels de tussenliggende ruimte tot op de laatste centimeter opvullen. Monumentaal staat naast onbeduidend, welvaart naast armzalig. Met als enige constante: de blauwe Bosporus, die onveranderlijk blijft stromen, nieuwe eeuwen tegemoet.

Berliner en Wiener

Gezien de smeltkroes van culturen die Istanbul is, zou je verwachten dat klassieke muziek bijzondere, of in elk geval voldoende, aandacht geniet. Dat valt echter tegen.

Het Atatürk Cultural Center, waar de meeste concerten en opera’s plaatsvonden, is al sinds 2008 gesloten. De staatsopera van Istanbul is uitgeweken naar het erg kleine Süreyya-theater en voor concerten wordt doorgaans gebruikgemaakt van het conferentiecentrum Lütfi Kirdar. Door de staat gesubsidieerde orkesten zijn er wel, maar hebben zich om financiële redenen niet verder kunnen ontwikkelen dan een middelmatig niveau.

Tegen deze achtergrond zet het industriële bedrijf Borusan zich via een speciaal daarvoor opgerichte organisatie in voor de ontwikkeling van het culturele en artistieke leven in Istanbul. Het kloppend hart van die operatie is het Borusan Istanbul Philharmonic Orchestra (BIPO), opgericht in 1999.

Borusan steekt zijn niet geringe ambitie met het orkest niet onder stoelen of banken, zo blijkt in gesprek met Sascha Goetzel, de Weense dirigent die het BIPO sinds 2009 leidt. Goetzel wil met zijn orkest een eigen klank en stijl ontwikkelen en daarmee uitgroeien tot het nationale orkest van Turkije, dat in eigen land een orkesttraditie op gang brengt en in het buitenland wordt gezien als één van de twintig beste orkesten ter wereld.

Ga er maar aanstaan… Maar Goetzel is iemand die van wanten weet en helder voor ogen heeft hoe hij zijn musici naar dat hoge doel moet gidsen. Bovendien is er potentieel genoeg, vertelt hij. “Toen ik hier voor het eerst kwam, trof ik een enorm getalenteerde groep musici aan. Ze speelden alleen in allemaal verschillende stijlen. Alsof ze allemaal andere dialecten spraken. We moesten één taal zien te vinden. Mijn idee was om zoiets te doen wat Simon Rattle met de Berliner Philharmoniker heeft gedaan: een nationaal orkest creëren met een nationale klank. Je kunt je niet voorstellen hoe spannend dat is…”

Goetzel deelde het orkest in secties op en probeerde iedere sectie op één lijn te brengen. Daarvoor schakelde hij zelfs zijn eigen vader in, die decennialang violist was in de Wiener Philharmoniker en met de grootste maestro’s ter aarde samenwerkte. Als nestor in de gelederen hielp Goetzel senior de strijkers om hun eendracht te vinden.

Die jaren van harde arbeid hebben zich uitbetaald, getuige de voortreffelijke uitvoering van Die Jahreszeiten van Haydn vorige week en de drie imponerende, originele cd’s die het orkest bij Onyx heeft uitgebracht. Met repertoire van componisten als Schmitt, Balakirev, Ippolitov-Ivanov en Respighi geeft het BIPO blijk onbekende paden niet te schuwen en een prachtige balans te kunnen vinden tussen oosterse en westerse klanken.

Gevraagd hoe Goetzel zelf het karakter en de klank van het BIPO zou omschrijven, antwoordt de dirigent: “Gepassioneerd. De mensen zijn hier gepassioneerd. De emoties komen snel naar boven en uiten zich in extreme kleuren. Dit orkest is daarom niet bang voor harde, brutale kleuren en speelt de eerste tot en met de laatste noot met passie. Soms moet ik ze zelfs wat laten inbinden, omdat je dat niet pak ‘m beet tweeëneenhalf uur volhoudt. Verder hebben de musici een ongelofelijk sterk en natuurlijk gevoel voor ritme, dat is ook erg opvallend.”

Goetzel wil deze karakteristieken koesteren, net als dat orkesten in Duitsland, Oostenrijk, England, Frankrijk en andere Europese grootmachten op het gebied van klassieke muziek hun eigen klank moeten koesteren, vindt hij. “Het maakt me echt verdrietig dat sommige orkesten het eigene van hun klank aan het verliezen zijn.”

Flórez, Bostridge, Terfel

Optredens op de Salzburger Festspiele van 2010 en tijdens de BBC Proms van afgelopen jaar gaven het BIPO al veel internationaal aanzien. De volgende stap in de route naar de top is volgens Goetzel het opbouwen van repertoire. “Een orkest in de top twintig word je niet met tachtig, negentig stukken achter je naam, maar met tweehonderd of driehonderd.”

Wellicht dat die groeiende ervaring ook zal bijdragen aan het zelfvertrouwen van de grotendeels jonge musici, want op dit moment ontbreekt dat zelfvertrouwen vrijwel geheel, vertelt Goetzel. Al heeft dat ook een positieve kant: de musici zijn buitengewoon leergierig.

Die gretigheid valt ook op bij de buitenlandse solisten die te gast zijn bij het orkest. Goetzel: “Het orkest reageert direct op hun wensen. Ze luisteren aandachtig en volgen. Veel solisten ervaren daardoor veel vrijheid en openheid, wat ze erg waarderen.”

De dirigent meent dat het een jong orkest erg goed doet om samen te werken met solisten van naam. Hij heeft daarom extra budget gekregen om de wereldtop binnen te kunnen halen.

Eerder dit seizoen stonden zangers als Juan Diego Flórez en Iano Tamar voor het orkest, bij het oratorium van Haydn vorige week traden Ian Bostridge, Miah Persson en Duncan Rock op en in de resterende maanden van het seizoen komt Bryn Terfel voorbij voor een operaconcert en zingen onder anderen George Gagnidze, Latonia Moore en Stella Grigorian in een concertante uitvoering van Aida. “Ik heb het idee dat er over ons gepraat wordt, dat solisten ons beginnen te kennen en ernaar uitzien om hier te komen.”

Een trip in omgekeerde richting staat ook weer op de planning. In het voorjaar van 2016 maakt het BIPO een tournee langs vijf Europese steden. Het is nog niet bekend welke steden. Ook gaat het orkest een tour langs de grote steden in eigen land maken.

Goetzel ziet het allemaal als één grote reis, een avontuur, dat hij samen met zijn orkestleden onderneemt. “Én samen met het publiek. Ik hoop altijd dat het gat tussen het podium en de zaal oplost, dat orkest en publiek zich één voelen met elkaar. Dan kan muziek doen wat het al zovele eeuwen heeft gedaan: prachtige expressies en emoties overbrengen. Dan is het alsof je samen op een eiland zit. Een eiland voor de ziel.”

Zie voor meer informatie over het orkest en de programmering voor dit seizoen de website van het Borusan Istanbul Philharmonic Orchestra.

Hieronder het orkestwerk Belkis, Queen of Sheba van Respighi, uitgevoerd door het BIPO tijdens de BBC Proms 2014: