Pique Dame is na Jevgeni Onjegin waarschijnlijk de bekendste opera van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. Het op een roman van Poesjkin gebaseerde werk kent een boeiende discografie. Basia Jaworski plukt er zes titels uit.

De schoppenvrouw heeft voor mij altijd iets verontrustends gehad. Ik vertrouwde haar niet. Het ontbeert haar aan de liefelijkheid van de hartenvrouw, de wijsheid van de ruitenvrouw en de treurigheid van de klavervrouw. Ik ervoer haar als dreigend.

In de opera van de gebroeders Tsjaikovski (Pjotr Iljitsj schreef de muziek, Modest het libretto) staat zij symbool voor de ooit bloedmooie gravin die, zoals de legende wil, in haar jeugd haar hele fortuin in een kaartspel verloor, maar het met behulp van zwarte magie weer terugwon.

Hoewel de opera naar de gravin vernoemd is, behoort de echte hoofdrol Hermann toe. Een nogal vreemde jongeman met bezeten ogen, van wie we weinig tot niets weten. Gelukkig maar, zou ik zeggen, het komt de spanning en het mysterie alleen maar ten goede.

In de roman van Poesjkin, waar de Tsjaikovski’s hun opera op baseerden, is Hermann een Duitser die aan het eind geen zelfmoord pleegt, maar krankzinnig wordt en in een psychiatrische inrichting wordt opgenomen. Lisa (in het boek geen kleindochter, maar een gezelschapsdame van de gravin) overleeft haar misgelopen affaire en trouwt met een rijke man.

Moet u het allemaal weten voordat u naar de opera gaat? Alsjeblieft niet! Vandaar ook dat ik van harte hoop dat Stefan Herheim, die Pique Dame bij De Nationale Opera gaat regisseren, de roman negeert en zich beperkt tot waar de opera om draait: een muzikale ontleding van obsessies. Pique Dame is een stuk over een tot in het absurde doorgevoerde verslaving aan gokken, liefde, geld, macht, alles eigenlijk. Een stuk over een alles overheersende waanzin, waar ook Lisa aan ten prooi valt, waardoor zij zich gedraagt alsof ze door de duivel bezeten is. Dat is wat er in de partituur staat.

Gegam Grigorian
Deze in 1992 in het Mariinski Theater opgenomen productie is een feest voor de liefhebber van traditionele ensceneringen, waarin geen plaats is voor updating en zoeken naar verborgen bedoelingen. Alle decors zijn superrealistisch, er is uitgebreid aandacht besteed aan de details en ook de kostuums lijken uit de mottenballen te zijn gehaald.

Dat het geheel toch niet oubollig overkomt, is niet zozeer aan de regisseur (Yuri Temirkanov, de bekende dirigent en voormalig artistiek directeur van het Kirov) te danken, als wel aan het werkelijk superieure zangersteam.

De in maart 2016 overleden Armeense tenor Gegam Grigorian maakt van Hermann een klein broertje van Otello. Een ware prestatie. Maria Gulegina is, ondanks kleine intonatieproblemen, een schitterende Lisa: verscheurd en hartbrekend.

Sergej Leiferkus zet een solide Tomski neer en Ludmila Filatova imponeert als de oude gravin. Jammer alleen van de ondermaats bezette Jeletski door Alexander Gergalov, maar het is hem gauw vergeven; tenslotte heeft hij maar één aria om te verpesten.

Valery Gergiev dirigeert bezield, al is hij de subtielste niet. (Philips 070434-9)

Hieronder de derde scène uit de derde akte:

https://www.youtube.com/watch?v=AmCJQjzThhg

Vladimir Galouzine
De in 2005 in Parijs opgenomen productie van Lev Dodin hebben we eerder in Amsterdam meegemaakt: De Nationale Opera bracht hem al in 1998 op de planken. Dodin is een gerenommeerde toneelmaker en een grote Poesjkin-liefhebber, vandaar dat hij terug wilde naar het oorspronkelijke verhaal (daar gaan we weer!), dat volgens hem door de gebroeders Tjaikovski grondig werd verprutst.

Hij bedacht een op zich ‘logische’ formule, waarin het hele verhaal enkel bestaat in de herinneringen van de geesteszieke Hermann. Ik had daar wellicht mee kunnen leven, ware het niet dat Dodin de muziek ondergeschikt maakt aan zijn concept en in de partituur heeft gesneden. Hij heeft zowat twintig minuten van Tsjaikovski’s muziek geschrapt en een gesproken tekst toegevoegd. Ik beschouw het als een echte misdaad.

Muzikaal zit het echter snor. Gennady Rozhdestvensky heeft de partituur in zijn vingers en er wordt uitstekend gezongen, voornamelijk door Vladimir Galouzine als Hermann. Hij lijkt volkomen met de rol vergroeid te zijn en dwingt bewondering af voor zijn schitterende prestatie, zowel vocaal als theatraal.

Hasmik Papian is een ontroerende Lisa en als Polina horen we de jonge Christianne Stotijn. (Arthaus Musik 107317)

Hieronder de trailer:

https://www.youtube.com/watch?v=ghEntB7jsyM

Misha Didyk (1)
Van deze productie uit Barcelona (2010) ben ik echt stil geworden. De traditionele productie is onvoorstelbaar mooi. Regisseur Gilbert Deflo volgt zowel het libretto als de partituur tot in detail, met een uitdagend en ongemeen spannend resultaat.

Dirigent Michael Boder pakt de muziek met fluwelen handschoenen aan. Hij stuurt de juiste richting in en creëert een sfeer waarin pastorale scènes, liefelijke liedjes en volksdansjes afgewisseld worden met horror, angst en dood.

Stil ben ik ook van de zangers, die zelfs de meest kritische mens tevreden stellen. Misha Didyk is Hermann. Hij zit eruit als Hermann, hij gedraagt zich als Hermann en hij zingt de rol zoals alleen de echte Hermann het kan: gepassioneerd, geobsedeerd en tot waanzin gedreven. Waarlijk, ik denk niet dat er tegenwoordig nog een zanger bestaat die zich met hem kan meten in deze rol. Weergaloos.

Ik kan mij ook geen betere gravin voorstellen dan de imponerende Ewa Podleś. En schitterend zijn ook de beide baritons Lado Atanelli (Tomski) en Ludovic Tézier (Jeletski) en de warme Russische mezzo Elena Zaremba (Polina). Tel de oudgediende maar zeker niet vergeten Stefania Toczyska in de kleine rol van de gouvernante erbij op en je hebt een topcast.

Een beetje moeite heb ik met Emily Magee: zij oogt en klinkt voor de rol van Lisa iets te oud. Als ik aan Lisa denk, dan denk ik aan Natasja (Oorlog en Vrede) of Tatjana (Jevgeni Onjegin): een opgewonden jong meisje en niet een rijpe vrouw. Desalniettemin: een absolute must. (Opus Arte OA BD 7085)

Hieronder de aria van Hermann: ‘Sjto nasja zjizn? Igra!’ (Wat is ons leven? Een spel!).

Misha Didyk (2)
Met de beelden van de productie in uw hoofd kunt u achterover leunend naar de audio-opname onder Mariss Jansons luisteren. Bij wijze van spreken dan, want ook bij Jansons is de spanning om te snijden.

Larissa Diadkova is een voortreffelijke gravin, zeer ontroerend in haar grote aria ‘Je crains de lui parler la nuit’. Tatiana Serjan is een stevige, maar toch breekbare Lisa en in het duet met Polina (een mooie Oksana Volkova) smelten hun beide stemmen tot een harmonische eenheid, zusjes waardig. Misha Didyk is ook zonder visie de beste Hermann die er is.

De live in oktober 2014 in München opgenomen registratie klinkt meer dan voortreffelijk. (BR Klassik 900129)

Vladimir Atlantov
Julia Varady en Vladimir Atlantov waren ooit een ‘match made in heaven’. In november 1984 zongen ze in München zowat de meest ideale Lisa en Hermann uit de geschiedenis, al heb ik wat Atlantov betreft ook bedenkingen.

Atlantov heeft een kanon van een stem, waardoor alles bij hem onvoorstelbaar makkelijk lijkt. Heel erg mooi, maar zijn Hermann klinkt voor mij iets te heldhaftig en te weinig getormenteerd.

Varady is een in alle opzichten perfecte Lisa: kwetsbaar, onzeker en verliefd. Lisa’s aria ‘Otkúda eti slyózy’ en het daaropvolgende duet met Hermann, ‘Ostanovítes’, zijn adembenemend en van een ontroerende schoonheid.

Elena Obraztsova is een zeer imponerende gravin. Algis Shuraitis dirigeert weinig subtiel, maar zijn lezing is wel buitengewoon spannend, met een zeer filmisch einde. (Orfeo D’Or C8111121)

Hieronder Atlantov in ‘Wat is ons leven’ (een opname uit een voorstelling in het Mariinsky Theater – bij mijn weten niet op dvd uitgebracht):

Antonio Annaloro
Deze opname moet u natuurlijk hebben vanwege de Turkse diva Leyla Gencer. De uitvoering is in het Italiaans en de in 1961 gemaakte opname klinkt behoorlijk dof, maar een verzamelaar neemt het allemaal voor lief.

De mij totaal onbekende Antonio Annaloro doet wat hij kan, maar dat is helaas weinig. Zijn weinig geïnspireerde Hermann is een echte huilebalk, een Domenico Modugno in miniformaat. Gauw vergeten.

Maar de gravin van Marianna Radev mag er wel zijn. En ‘Da quando il core mi donasti’ (oftewel ‘Ya vas lyoublyu’) van Sesto Bruscantini (Jeletski) is alleraardigst en wordt terecht beloond met een open doekje. Nino Sonzogno doet de veristische hemel herleven, al is dat hier niet helemaal op zijn plaats. (Gala GL 100.792)

Hieronder Lisa’s aria gezongen door Gencer: