Wie in het zuiden van Nederland een opera bezoekt en bijtijds van huis gaat, maakt twee voorstellingen mee. Als Len van Schaik de inleiding verzorgt, maak je als bezoeker al voor de ouverture theater, drama en echte vertelkunst mee. François van den Anker maakte een portret van de inleider, die dit jaar haar 25-jarige jubileum viert.

Het adagium van de opera-inleiders die overal in Nederland het publiek informeren, is dat je meer ziet en geniet als je voorbereid de zaal betreedt. Al die inleiders kunnen mooi vertellen over de achtergrond van het verhaal, de componist en de handelingen straks op het podium. Dankzij de inleiders – het zijn vaak heren – heb je context bij het verhaal en een bredere blik op wat je te wachten staat.

Maar in het zuiden van Nederland is er Len van Schaik. In de selecte groep inleiders bij opera is zij ‘hors catégorie’. Haar inleiding begint niet zomaar, Len komt op. Terwijl de muziek van de ouverture klinkt, neemt ze plaats. Haar uiterlijk en kleding tonen: dit wordt geen gewone avond. Ze kijkt rond en maakt contact met haar publiek.

Als het applaus is uitgeklonken, begint de inleiding. Haar dictie verraadt een verleden als zangeres. Haar duidelijkheid in het uitspreken van namen en titels vergroot de verstaanbaarheid in het geroezemoes van de theaterfoyer. Het publiek wordt meegenomen in het verhaal. Len kondigt een eerste aria aan en haar echtgenoot, die bij de presentaties ondersteunt, start de muziek. “Hier ontdekt hij dat zij een ander heeft”, licht ze toe. Je hoort het in de muziek en de stemmen, maar als Len het aangeeft, gaat het echt leven.

Aan haar voeten

Dit voorjaar viert Len van Schaik haar 25-jarige jubileum als opera-inleider. Reden om haar te vragen voor een interview over haar werkwijze en haar eigen loopbaan in de muziek. Het verzoek wordt vriendelijk maar ondubbelzinnig afgewezen. Ze heeft er geen behoefte aan, laat ze weten. Hooguit wil ze, in haar eigen woorden, de dingen zeggen die ze bij deze gelegenheid kwijt wil. Over haar jeugd en de keuze voor klassieke zang bijvoorbeeld.

Ze schrijft: “Op vierjarige leeftijd verhuisde ik vanuit Eindhoven naar Sittard, waar ik als zevenjarig meisje voor het eerst op de planken stond en waar ik als zeventienjarige soleerde in een revue. Ik raakte in de ban van het theater en ging studeren aan het Conservatorium van Maastricht, waar ik me concentreerde op solozang, opera en muziekpedagogiek.”

Dat pedagogische kwam al vroeg naar voren. Het maakt deel uit van het succes van haar werk. “Je zou elke middelbare school een Len van Schaik in het docententeam gunnen”, schrijft columniste Ank Aerts in een bijdrage in Dagblad de Limburger na het bijwonen van de inleiding op Orphée et Eurydice. “Vanaf de eerste zin die ze uitspreekt, heeft ze haar publiek niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk aan haar voeten. Als een rasverteller bereidt zij ons voor op de opera die dadelijk wordt uitgevoerd.”

Vierduizend bezoekers warm maken

Voor haar kennis van opera en klassieke zang kan Len van Schaik uit eigen ervaring putten. “Na werkzaam te zijn geweest in theaters in Duitsland en Italië keerde ik terug naar Limburg. Ik besloot me verder te verdiepen in het fenomeen opera, wat resulteerde in publicaties en het geven van lezingen en operacursussen in heel Nederland.”

“Ik kwam op het idee om in de schouwburg in Sittard een voordracht te geven over de opera La traviata, die daar opgevoerd zou worden. Dit was 25 jaar geleden de geboorte van de opera-inleidingen in de Nederlandse theaters, voorafgaand aan de voorstellingen. Ik werd uitgenodigd om voor Omroep Limburg een muziekrubriek te verzorgen, eerst op de radio, later op tv.”

“Koor-en concertpresentaties, in samenwerking met het Limburgs Symfonie Orkest en het Brabants Orkest, volgden. Toen de opera van Luik in het congrescentrum MECC in Maastricht meerdere jaren megalomane operaproducties bracht, werd ik gevraagd om op de bühne korte inleidingen te verzorgen, direct voor de voorstelling, om zo vierduizend bezoekers per keer warm te maken.”

Dat enthousiasmeren lukt haar, getuige ook een tweet van Nederlandse Reisopera-directeur Nicolas Mansfield, toen zijn gezelschap Maastricht aandeed met een Wagner-opera:

Len van Schaik inspireert en informeert, inleiding #tristanundisolde @reisopera @vrijthoftheater #maastricht pic.twitter.com/dnwG0kNF42

— Nicolas Mansfield (@MansfieldNL) October 20, 2013

Het operapubliek is soms wat ouder, maar ook jongeren waarderen haar werk. Dat blijkt uit het verslag van Iris te Boome over de inleiding op Rigoletto, op de website van jonge cultuurjournalisten Cleeft: “De voorstelling werd voorafgegaan door een prachtige, inspirerende inleiding door Len van Schaik. Afwisseling van muziek en uitleg. Met haar ogen trekt ze de aandacht van het publiek, en houdt deze indrukwekkend vast bij alles wat zij hun brengt. Een inleiding waardoor men snakt naar meer.”

Inspiratiebronnen

De inleidingen van Len van Schaik worden niet geïmproviseerd. Ze bereidt zich uitgebreid voor en kiest zorgvuldig de muziekfragmenten die ter illustratie gedraaid worden. “Ik verdiep me in de geschiedenis van de componist en zijn muziek”, schrijft ze. “Ik bezoek streken en steden waar deze gewoond heeft en probeer te voelen, te ervaren onder welke omstandigheden een werk is ontstaan. Verder beschik ik over een uitgebreide bibliotheek met naslagwerken die ik steeds opnieuw bestudeer. Mijn eigen theaterervaringen zijn eveneens een zeer belangrijke inspiratiebron.”

Die theaterervaring doet ze nog steeds op, als bezoeker van voorstellingen in heel Nederland en daarbuiten. Ze was aanwezig in Enschede, toen de Nederlandse Reisopera daar vier jaar op rij Der Ring des Nibelungen van Wagner uitvoerde, en ook in het operahuis in Aken kwamen we haar weleens tegen.

De inleidingen worden net voor de voorstelling gehouden, op het moment dat zangers en musici zich concentreren op hun komende optreden. Die krijgen niets mee van wat Len van Schaik over hun werk vertelt. Maar het publiek wel, en dat reageert enthousiast.

Een bezoeker verwoordde het zo: “Len van Schaik neemt gaande haar verhaal het publiek mee naar de opera, naar de achtergronden van de muziek en de dramatiek. Zonder geschreven teksten communiceert zij met de aanwezigen. Len brengt de muziek tot leven, omdat ze die zelf beleeft. Zij verplaatst zich in de diverse personen, in hun karakters, spreekt hun teksten en ontroert. Ze maakt emoties los en dat is het wezen, de filosofie van Len van Schaik.”

“Ik ben aan het afbouwen”, laat ze zelf weten. “Maar ik ben hopelijk nog lang niet weg.” Wie haar deze maand wil meemaken bij de voorstellingen van La bohème van Opera Zuid, moet snel zijn. Op 4 juni verzorgt ze de inleiding in Sittard en op 11 juni doet ze dat in Maastricht.