Vanwege het 55-jarig bestaan verraste de NTR ZaterdagMatinee op 10 december iedere bezoeker met een roos. Heel toepasselijk na John Adams’ El Niño, een werk dat een fluwelen kern hult in een prikkelende buitenkant. Met frisse jonge solisten en vertrouwde krachten stond dirigent Markus Stenz garant voor een prachtuitvoering.

“Ik wilde een nieuwe Messiah schrijven.” Met ontwapenende bravoure lanceerde John Adams in december 2000 zijn opera-oratorium El Niño. Concerten deze maand in Los Angeles, Londen, Parijs en (al voor de tweede keer) bij de Matinee in Amsterdam bewijzen dat het geen grootspraak was.

Geïnspireerd door de millenniumwisseling verkondigt Adams’ kerstcompositie een hoopvolle boodschap, maar net als Händel benut hij ook grimmige oudtestamentische profeten. “The great slaughter, when the towers fall”, zo schettert het koor Jesaja na. Binnen een jaar na de première vielen er in New York inderdaad torens.

Sinds 9/11 wordt niet alleen de islam, maar religie in het algemeen steeds vaker geassocieerd met middeleeuwse barbarij. El Niño – geheel eigentijds, maar tegelijk doortrokken van een eeuwenoude spiritualiteit – toont met zijn onbevangenheid en gevoel voor betovering de tedere keerzijde van die duistere tijden.

Serene meerstemmigheid vormt een muzikale echo, terwijl de tekst citeert uit een Engels mysteriespel en apocriefe evangelies vol wonderbaarlijke gebeurtenissen. Adams, zelf een agnosticus, wilde onderzoeken wat een wonder eigenlijk inhoudt. Zijn oorspronkelijke benaming How could this happen? weerspiegelt enerzijds scepsis, anderzijds fascinatie voor het mirakel van elke geboorte.

De uiteindelijke titel El Niño (het jongetje) verwijst naar Spaanstalige gedichten van schrijfsters als Sor Juana de la Cruz en Rosario Castellanos. Zij bieden een ongewoon maar essentieel vrouwelijk perspectief op het kerstverhaal. De associatie met het natuurfenomeen is overigens geen toeval; wonderen hebben ook angstaanjagende kanten…

Elders in Europa dirigeerde de componist zelf, maar het publiek in het Concertgebouw hoefde zich niet te beklagen. Markus Stenz demonstreerde al eerder zijn affiniteit met Adams’ muziektaal en leidde ook nu zijn Radio Filharmonisch Orkest vakkundig door de caleidoscopische partituur. Formidabel was het venijn van de strijkers en de driestheid van het koper in de kenmerkende stuwende ritmes, met rauwe impulsen uit pop- en rockmuziek.

Vooral in de explosieve gedeelten kwam het klassieke orkestapparaat aan bod. In de broze momenten schiepen elektronica en een rijk percussiepalet een bovenaards glinsterend klankspectrum. Twee gitaren en een harp, zaterdag bewust centraal geplaatst, bepaalden met hun antieke en exotische getokkel de grondtoon van het werk. Hun subtielste bijdragen waren hoorbaar dankzij Stenz’ bedachtzaamheid in de langzame gedeelten.

Soms liet Stenz naar mijn gevoel de spanning te veel wegvloeien, bijvoorbeeld in de eb- en vloedbeweging van het omvangrijke ‘La Anunciación’. En na Jozefs ademstokkende omschrijving van de stilgevallen natuur lokte een iets te lange pauze storend gekuch uit, waar de muziek juist vraagt om een directe beweging naar het extatische ‘Christmas Star’.

De opname van de wereldpremière kleurt uiteraard mijn beleving en een vergelijking met de legendarische solisten van toen is haast onvermijdbaar. Jennifer Johnson Cano toonde zich met warme en krachtige mezzo een waardig opvolgster van de betreurde Lorraine Hunt Lieberson, al miste ze iets van haar indringende tekstbehandeling.

De helder getimbreerde bas-bariton Aubrey Allicock ontbeerde als Herodes de dreiging van Willard White en ook diens bevlogenheid in het lyrische ‘Dawn Air’. Maar zijn souplesse en ervaring als Händel-zanger deden hem excelleren in ‘Shake the heavens’, Adams’ directe confrontatie met zijn grote voorganger.

In het tweede deel lijkt Berlioz’ L’enfance du Christ model te staan, waarin de kindermoord te Bethlehem centraal staat. Ook zonder de filmbeelden van medeschepper Peter Sellars verwijst Adams rechtstreeks naar recente geschiedenis met Castellanos’ ‘Memorial de Tlatelolco’, over een gewelddadig neergeslagen studentenprotest in 1968. Onnavolgbaar kerfde Dawn Upshaw destijds deze schrijnende frasen diep in de ziel.

Die intensiteit evenaarde Joëlle Harvey niet, maar in het ‘Magnificat’ raakte haar milde sopraan Maria’s nederigheid in de kern. En met aandoenlijke puurheid gaf ze tot slot stem aan het kindeke Jezus zelf. Even treffend in deze sobere concertversie was het oogcontact dat Harvey maakte met het koor of met het trio countertenoren als aartsengel Gabriel.

De hooggestemde heren fungeerden voornamelijk als vertellers, maar waren flexibel, zoals in een typisch oratorium, en vertolkten ook de drie koningen. Naast veteranen Daniel Bubeck en Brian Cummings, in 2000 al van de partij, kon nieuwkomer Nathan Medley hier zijn indrukwekkende solokwaliteiten etaleren.

In 2002 liet de Matinee de London Voices invliegen, maar het onvolprezen Groot Omroepkoor kan alle uitdagingen aan. Ditmaal ingestudeerd door Peter Dijkstra waren de zangers overdonderend in granieten klankblokken, zonder rafelrandjes en steeds verstaanbaar. Evenzeer overtuigden ze met mysterieus fluisterende samenklanken.

De ongerepte meisjesstemmen van het Nationaal Kinderkoor brachten de middag tot een buitengewoon ontroerend slot. In het publiek meende ik tevens meer jonge gezichten te zien dan gebruikelijk. John Adams kan als geen ander bruggen slaan naar de nieuwe generatie en dat biedt ook de Matinee uitzicht op toekomstige jubilea.