Een tweede voorproef van het Stockhausen-project aus LICHT, dat in juni 2019 tot uitvoering komt, was zondagavond te beleven in het kader van het Opera Forward Festival van De Nationale Opera. Het was een fragment uit Dienstag, dat denderende oorlogsklanken opleverde.

Als tienerjongen beleefde Karlheinz Stockhausen – geboren in 1928, overleden in 2007 – zeer bewust de bombardementen die de geallieerden uitvoerden op het hart van de Duitse oorlogsindustrie, het Ruhrgebied, waar hij dichtbij woonde. De geluiden van aanstormende vliegtuigen en de explosies die volgden, inspireerden hem ruim dertig jaar later bij het componeren van een opera die over de strijd tussen het goede en het kwade gaat.

Dienstag heet het werkstuk, onderdeel van een cyclus van opera’s met de namen van de week onder de overkoepelende titel LICHT. In alle opera’s spelen drie figuren een hoofdrol: Eva als oermoeder van het heelal, de aartsengel Michael als verdediger van het goede en de tot duivel geworden gevallen engel Lucifer als veroorzaker van het kwade.

Michael vs. Lucifer

De complete Dienstag bestaat uit een ‘Begroeting’, zoals Stockhausen de inleiding noemt, twee bedrijven en een ‘Afscheid’. De voorproef toonde een aantal scènes uit het tweede bedrijf, dat ‘Invasion – Explosion’ heet. Het geeft een gevecht weer tussen Michael en Lucifer (in het Duitse libretto Luzifer) en hun troepen.

Net als bij de eerste voorproef vorig jaar zat het publiek op het toneel van De Nationale Opera en keek richting zaal, waar boven de orkestbak een fors podium was gebouwd. De opstelling suggereerde de ronde ruimte van de Westergasfabriek, waar volgend jaar het hele project te beleven is. Rondom het publiek stond een geluidsinstallatie van acht kanalen. Daaruit denderden in de vrijwel duistere ruimte gedurende de eerste tien minuten de helse geluiden van de bombardementen.

Stockhausen had uit een Engels geluidenarchief het materiaal ontleend dat hij bewerkte tot een oorlog van klanken. Luisterden wij naar de geluiden van Spitfires en bommenwerpers van de Engelse kant of naar Stuka’s van de Luftwaffe, die aan het begin van de Tweede Wereldoorlog Engeland aanvielen? Naar authenticiteit was niet gestreefd, zo had Stockhausens zoon Simon verteld aan projectleider Renee Jonker.

Gevechten van blazers

Na dit onderdeel, ‘Erste Luftabwehr’ geheten, volgde de ‘Erste Invasion’. Van weerszijden trokken twee groepen blazers op, de troepen van Michael en de soldaten van Lucifer. Het Michaelsleger gekleed in zilveren pakken en met goudkleurige pruiken op het hoofd, het Luciferleger in het rood gekleed, met zwarte pruiken. Hun trompetten, trombones, draagbare slagwerk en elektronische keyboards hielden de combattanten als geweren en raketwerpers in de hand, terwijl ze vervaarlijke geluiden bliezen. De strijd golfde heen en weer tussen en om het publiek heen.

Eigenlijk zag het er potsierlijk uit, vooral vanwege de kleding, maar ook door de zogenaamd krijgshaftige bewegingen. Veertig jaar geleden kon zulk theater mogelijk indruk maken, maar nu – met de hartverscheurende oorlogsbeelden op breedbeeld direct in de huiskamer – is het een lachertje.

Er volgde nog een flinke portie bombardementen (door Stockhausen als ‘kleine Bomben’ betiteld) en een tweede battle van trompetten en trombones, die eindigde op het speciale podium. Er viel een slachtoffer, Michael, die door Eva in de armen werd genomen alsof zij een treurende Pietà voorstelde. Michael herrees evenwel uit zijn dood en betrad een hoger podium, een bunker voorstellend, waar hij, in de persoon van meesterblazer Marco Blaauw, een lange en virtuoze solo speelde op een Flügelhorn. Eva, gekleed in groene draperie, voerde daarbij een zang- en mimespel uit.

Het vredig ogende tafereel werd echter verstoord door nieuwe troepen om plaats te maken voor een slotscène met een clownesk aangeklede organist, Synthi-Fou genaamd, een verschijningsvorm van Lucifer. In de persoon van Ivan Pavlov speelde de ‘gek op de synthesizer’ een hilarische solo, daarbij wijd zwaaiend met zijn armen. Met het gedreun erbij van de doorgaande bombardementen een knallende afsluiting van deze fragmenten uit Dienstag, uitgevoerd door studenten en medewerkers van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Zij maken zich onder leiding van Kathinka Pasveer – naaste medewerker van Stockhausen – de wondere wereld van de componist eigen voor de grote aus LICHT-show in het Holland Festival 2019.