De Britse componist George Benjamin toont zich tijdens het Holland Festival in verschillende evenementen als een veelzijdig musicus. Als componist van vijf werken, waaronder twee opera’s, als dirigent van zijn nieuwe opera Lessons in Love and Violence, maar ook als pianist/begeleider van een geluidloze film uit 1921, Der müde Tod.

Geen waardiger plaats was denkbaar dan het Tuschinski-theater, de kathedraal van art-decoarchitectuur voor de filmkunst, geopend in 1921. In datzelfde jaar produceerde de Duitse cineast/regisseur Fritz Lang zijn beroemd geworden film Der müde Tod. Een film zonder geluid, maar met tussentitels en teksten om voor het publiek het verhaal volgbaar te maken. En met muziek, doorgaans geïmproviseerd op een piano om de emoties bij de beelden meer contour te verlenen.

Dat laatste deed George Benjamin zaterdagavond op een voor de gelegenheid binnengebrachte vleugel, geplaatst voor het witte doek, zodanig dat de pianist de film kon volgen. Zijn motto als begeleider: “Wees dienstbaar aan de film en word zelf volledig onzichtbaar in het donkere theater.” Toch bleef zijn grijze hoofd zichtbaar in het weerkaatsende licht van het filmdoek en kon men zijn rusteloze handen over het toetsenbord zien glijden. Ruim anderhalf uur hield hij dat vol, improviserend bij de spannende beelden van die oude rolprent.

De Dood is moe

‘Ein deutsches Lied in 6 Versen’, zo luidt de ondertitel van Der müde Tod. Het is een raamvertelling die zich afspeelt in een middeleeuws ogend Duits stadje rond 1900 met plaatselijke notabelen en armelijk uitziende bewoners als couleur locale voor een verhaal hoe de Dood het geluk van een liefdespaar verstoort.

De thematiek is wrang als je beseft hoe de Dood tussen 1914 en 1919 heeft moeten werken en naar eigen zeggen doodmoe is geworden van zijn werk, maar toch moet doorgaan om te gehoorzamen aan God. Deze Dood ziet er niet eng uit als wandelend geraamte met zeis, maar als een afgeleefde oudere man die desnoods een jonge vrouw de kans wil geven haar geliefde met een weddenschap terug te halen. De raamvertelling begint als de Dood instapt in een postkoets waarin de geliefden op reis zijn.

Met simpele lijnen en akkoorden begeleidde Benjamin de realistische beelden van Lang. De klanken pasten mooi bij de zwart-witvertoning van deze in de jaren negentig gereconstrueerde versie van het origineel. Met kleine accenten voerde Benjamin de spanning op toen de aanwezigheid van de Dood in de herberg en in het stadje onbehaaglijk werd.

Wonderlijke avonturen

De weddenschap wordt in drie verzen, nummers 3 , 4 en 5, verteld. Daarin beleefden de toeschouwers spannende avonturen in achtereenvolgens het paleis van een kalief, het carnaval in Venetië en het hof van de keizer van China. Steeds ging het om een verboden liefde die ontdekt werd en slecht afliep voor de mannelijke partner. Wat zullen de toenmalige toeschouwers in Tuschinski zich (hoorbaar?) verbaasd hebben over zo veel avontuur, zo veel wonderlijke beelden uit verre oorden, en over de tragische afloop, want de vrouw verliest de weddenschap en sterft om meegenomen te worden naar haar geliefde in het rijk van de Dood.

Benjamin omspeelde dienstbaar en op meesterlijke wijze de scènes, zoals in de vrolijkheid van het carnaval, en met snaakse pentatoniek bij de Chinese scène.

George Benjamin begon in zijn studententijd met het begeleiden van stomme films. Hij kon zich uitleven in improviseren, liefst met de filmbeelden voor het eerst ziend, een bezigheid waar hij al in zijn kinderjaren aan verslaafd was. Al kijkende en spelende leerde hij naar eigen zeggen veel wat hij later als componist, vooral van theaterstukken, kon gebruiken in vormgeving en toepassing van effecten.

De kleurrijke, met onnadrukkelijke accenten gevulde lijnen in de soepele zangpartijen van zijn opera Written on Skin, die enkele jaren geleden in het Holland Festival werd vertoond, kunnen we dit jaar in het Muziekgebouw aan ’t IJ herbeleven tijdens een concertante uitvoering op 28 juni. Daaraan vooraf gaat de scenische uitvoering van zijn derde opera Lessons in Love and Violence bij De Nationale Opera (première 25 juni). Op Place de l’Opera werd daarover geschreven. Ten slotte worden in de Festivalproms in het Amsterdamse Concertgebouw op 23 juni nog drie concertstukken van Benjamin uitgevoerd, stammend uit diverse perioden van zijn componeren.