Tijdens de Bayreuther Festspiele 2016 zorgde een nieuwe Parsifal voor ophef. Vanwege veiligheidsrisico’s lieten de uitgenodigde prominenten massaal verstek gaan tijdens de première. Inmiddels is het rustig geworden rond dit ‘Bühnenweihfestspiel’ in de enscenering van Uwe Eric Laufenberg. De cast is op een aantal hoofdpunten gewijzigd. Reden voor Peter Franken om de voorstelling nogmaals te bezoeken.

Semyon Bychkov dirigeerde, nadat de twee seizoenen ervoor Hartmut Haenchen op de bok had gestaan. Hij hield een rustig tempo aan, zonder overdreven te vertragen, en gaf de zangers alle ruimte om met normaal volume te zingen. Niemand hoefde bang te zijn door het orkest overstemd te worden. Op een paar minimale missers na kweet het orkest zich voortreffelijk van zijn taak; geen kleinigheid in de niet-aflatende hitte. Het koor was geweldig op dreef, absolute perfectie.

Günther Groissböck zong Gurnemanz, de rol die hij had overgenomen van Georg Zeppenfeld. Eerder had hij deze partij in Amsterdam met succes vertolkt, maar in Bayreuth was het een rolbeduut.

Groissböck speelde zijn personage in de eerste akte als de krachtige manager van de gemeenschap. Niet de koning, maar wel de baas. Als Parsifal van Kundry hoort dat zijn moeder dood is en haar probeert te wurgen, grijpt Gurnemanz in met de trefzekerheid van een uitsmijter.

In de derde akte is hij vergrijsd, een oude man die door de eveneens grijs geworden Kundry wordt rondgereden in een rolstoel. Groisböcks zang plaatst hem op eenzame hoogte, zorgvuldig articulerend zonder in ‘Sprechgesang’ te vervallen, met een prachtig timbre en volledige beheersing van de partij. Met jaren in het verschiet als Gurnemanz en vanaf 2020 Wotan is Groissböck hard op weg de koning van de groene heuvel te worden.

Thomas Johannes Mayer debuteerde in Bayreuth als Amfortas, waar hij eerder de Wanderer, de Holländer en Telramund voor zijn rekening nam. Zijn interpretatie van de gekwelde graalkoning mocht er wezen. Hij was goed opgewassen tegen de technische problemen van de rol en acteerde naar behoren. Tobias Kehrer was de nieuwe Titurel en gaf adequaat invulling aan deze bescheiden rol.

Fenomenale Pankratova

Elena Pankratova, op 2 juni jongstleden een geweldige Elektra in het Concertgebouw, vertolkte voor het derde jaar Kundry. Twee jaar geleden was ik niet erg onder de indruk van haar, maar deze keer stond er een heel andere vrouw. Dat één en ander in de regie was veranderd, werkte zeker in haar voordeel, maar het was met name haar zang die mij in totale verrukking bracht, en met mij de overige aanwezigen. Na afloop probeerde het publiek de zaal af te breken.

Pankratova zong zacht verleidelijk in het eerste deel van haar poging om Parsifal voor zich te winnen. Na de mislukte kus werd ze steeds wanhopiger en krachtiger. Het was fenomenaal. Mocht er de komende jaren een vacature ontstaan voor de rol van Ortrud, dan kan ik Pankratova van harte aanbevelen. Elektra, Kundry, Ortrud: ze lijken haar op het lijf geschreven.

De titelrol was in handen van Andreas Schager en Derek Welton stond op de rol als Klingsor. Waar Welton moeiteloos wist te overtuigen, had ik moeite met Schager. Naar mijn smaak zong hij volstrekt onnodig luid. Ik vond dit met name zeer storend in de tweede akte, nadat hij bijna krijsend “Amfortas” had geroepen. In plaats van vervolgens te dimmen, bleef Schager op vol volume verder zingen, bijna schreeuwerig. Kennelijk verwart hij het tonen van grote emoties met zingen op orkaankracht. Jammer, want hij heeft een prachtige stem en zou de ideale heldentenor voor verschillende Wagnerrollen kunnen zijn.

No religions

In Laufenbergs enscenering is de graalgemeenschap gesitueerd in een klooster in het noorden van Irak. Het is een toevluchtsoord voor vluchtelingen. Als het doek opent tijdens het voorspel zien we mensen die op stretchers liggen te slapen. Zwaarbewapende mannen in commando-uitrusting betreden het gebouw, kijken wat rond en gaan weer verder. Omdat de vluchtelingen in de weg liggen, worden ze door de graalridders gewekt en naar buiten gestuurd. De kloosterruimte is zodoende vrij en de handeling kan beginnen.

De vluchtelingenactualiteit wordt verder nauwelijks uitgewerkt. Laufenberg heeft zich geconcentreerd op de onderliggende religieuze problematiek, waarbij hij duidelijk onderscheid maakt tussen generieke godsbeleving en door symbolen en rituelen geïnstitutionaliseerde polariserende groepen. Dit wordt overigens pas echt duidelijk in de slotscène, als aanhangers van verschillende rivaliserende geloofsovertuigingen hun parafernalia in de kist van de inmiddels tot stof vergane Titurel werpen. Christenen, moslims en joden doen daar aan mee. Een citaat van de Dalai Lama in het programmaboek wrijft de boodschap verder in: “On some days I think it would be better if there were no religions.”

De voorstelling neemt inhoudelijk een opmerkelijke wending als Amfortas door de graalridders wordt geprest het graalritueel uit te voeren. Wat zich ontrolt, is niets minder dan een bloedoffer. Amfortas wordt verwond en verliest zo veel bloed dat hij na korte tijd in een grote plas lijkt te liggen. We zien een soort wonderbaarlijke vermenigvuldiging, niet van broden en vissen, maar van bloed. Om beurten drinken de ridders er een slok van. Voor Amfortas betekent het dat zijn lijden weer een aanvang neemt.

Parsifal begrijpt er uiteraard niets van en wordt weggestuurd. Wat hij buiten meemaakt, is onduidelijk, maar hij komt in de tweede akte zwaarbewapend Klingsors kasteel binnen. De Bloemenmeisjes zijn allen gekleed in chador. Zij symboliseren treurvrouwen die Parsifal verwijtend toezingen dat hij hun ridders heeft gedood of verwond. Na dit intermezzo werpen ze hun zwarte jurken af en kwijten ze zich gekleed als buikdanseressen van hun feitelijke taak: het verleiden van Parsifal. Aangevuld met figuranten staan er wel dertig op het toneel, een fleurig geheel. Een paar nemen de jongeman mee in een klein bad en kleden hem uit.

Als Kundry vervolgens de enthousiaste meisjes heeft weggestuurd, reikt ze Parsifal een badhandoek aan om zich presentabel te maken. Een naakte man verleiden, dat ligt er te dik bovenop; zij heeft andere plannen. Ze wil Parsifal in verwarring brengen door hem de indruk te geven dat ze zijn plaatsvervangende moeder is. Even lijkt het te werken, maar na de kus schreeuwt Parsifal het uit: Amfortas. Kundry trekt vervolgens alle registers open om hem op andere gedachten te brengen, maar het mag niet baten.

Mooi detail in Laufenbergs enscenering is de aanwezigheid van een zwijgende Amfortas op het toneel. Hiermee worden de herinneringen van Klingsor en Kundry gevisualiseerd. Voor Parsifal is hij onzichtbaar. Als Parsifal zich na de kus van Kundry heeft losgemaakt heeft ‘Amfortas’ seks met haar. Zij herinnert zich hoe gemakkelijk het indertijd met hem ging: schwach, auch er.

Terechte waardering

Parsifal maakt Klingsor de speer afhandig en breekt daar een stuk af. Door een gelukkig toeval kan hij nu uit de twee stukken een kruis maken. De diepere betekenis is vermoedelijk dat Amfortas de speer heeft misbruikt. Het ding is een relikwie en geen wapen. Door hem te breken wordt de speer onbruikbaar gemaakt als wapen en herkrijgt de status van relikwie.

Parsifal houdt de speer verder in de vorm van een kruis bij zich. Als hij opkomt in de derde akte, ziet hij eruit als een handelsreiziger in het kostuum van een gemaskerde commando. De speer hangt op zijn rug met een paar vlaggetjes eraan. Het geeft het ding een Tibetaans tintje. Het klooster is overwoekerd door planten, een beeld dat duidelijk is geïnspireerd door de jungletempel in Ankor Wat.

Opvallend is de agressieve manier waarop de monniken (graalridders) Amfortas proberen te dwingen tot een nieuw bloedoffer. De vergelijking met het gedrag van drugsverslaafden wordt hier prominent. Verder gebeurt er echter niets, geen nieuw ritueel. Parsifal geneest Amfortas met de speer en alle aanwezigen leggen hun religieuze parafernalia in de kist van Titurel. En met die opwekkende wending besluit de avond.

De ontvangst van Laufenbergs productie was twee jaar geleden betrekkelijk slecht, vele critici buitelden over hem heen. Bij de hernieuwde kennismaking moet ik concluderen dat het er toen tamelijk unfair aan toeging. Deze Parsifal is beslist de moeite waard en heeft terecht de waardering van het publiek verworven. En met zangers als Groissböck en Pankratova kan de voorstelling niet meer stuk.

Zie voor meer informatie de website van de Bayreuther Festspiele.