Het Aalto-Musiktheater in Essen bracht op 2 februari een scenisch en muzikaal overdonderende nieuwe productie van Verdi’s Otello in première. Ondanks een paar smetjes is dit het voorlopige hoogtepunt van het Essener operaseizoen.

De antagonist die de handeling in Otello initieert en gaande houdt, is Jago. Alle anderen zijn slechts marionetten in zijn spel. Om die reden was er wel wat voor te zeggen geweest om de opera Jago te noemen, wat librettist Boito ook daadwerkelijk overwoog. De bekendheid van het ‘merk’ Otello en de gedachte dat het publiek zich liever identificeert met een tragisch slachtoffer dan met een doortrapte schurk, zal de doorslag hebben gegeven om bij de titel van Shakespeares drama te blijven.

Jago vind ik een moeilijk te duiden personage, ook al doet hij veel moeite om zichzelf uit te leggen in zijn credo, het muzikale hoogtepunt van zijn optreden. Het wil er bij mij niet in, die tekst; veel te glad. In plaats van de slechtheid in persoon doet Jago meer denken aan iemand die dwangmatig alles de grond inboort wat niet tot zijn grimmige belevingswereld behoort. Als een doorgeschoten criticus die parasiteert op de creatieve energie van anderen. Zoals iemand met hoogtevrees de zuigende werking van de diepte voelt, zo ervaart Jago de sterke drang om alles wat mooi en goed is in zijn omgeving te vernietigen. Hij is een ordinaire psychopaat, die net zo goed voor een carrière als seriemoordenaar had kunnen kiezen. Dat hij is gepasseerd voor promotie, heeft de lont aangestoken. Maar het kruitvat was er al die tijd al.

Otello is een geslaagde generaal. Hij heeft het helemaal gemaakt, met zojuist nog even een glorieuze overwinning en met een ‘prom queen’ als vrouw. Deze Desdemona heeft alleen oog voor haar held, maar is verder vreselijk naïef, op het onbenullige af. Ze blijft maar doorzeuren over Cassio, terwijl toch duidelijk is dat Otello daar niet van gediend is. Dat ze zijn jaloezie aanwakkert, ontgaat haar volledig. Ze is zo overtuigd van haar eigen onschuld dat het kennelijk niet in haar opkomt om zich af te vragen of zij de oorzaak is dat haar echtgenoot met stoom uit zijn oren rondloopt.

Emmer aarde

De enscenering van Roland Schwab en zijn team speelt een woordspelletje met het leidmotief van de opera. Het toneelbeeld van Pierro Vinciguerra wordt beheerst door ‘Venetian blinds’ over de volledige hoogte en breedte van het podium. Deze jaloezieën symboliseren de jaloersheid van de titelfiguur. Door middel van die ‘luxaflexwanden’ wordt het toneel op creatieve wijze in verschillende compartimenten verdeeld, die al of niet vanuit andere delen te zien zijn, afhankelijk van de stand van de lamellen. Het is een uitstekend idee, dat zeer goed wordt benut en tot verrassende resultaten leidt.

Het optische bedrog dat de lamellen kunnen veroorzaken, suggereert de verbeelding van Otello die op hol slaat: hij ziet overal spoken, uiteraard voortdurend gevoed door Jago. Minder geslaagd is een stel figuranten dat achter zo’n halfopen wand Otello’s vertwijfeling uitbeeldt. Otello grijpt naar zijn hoofd en maakt kronkelende gebaren met zijn torso, wat de figuranten tot vervelens toe herhalen. Schwab is kennelijk vergeten dat opera een vorm van theater is en dat de toeschouwers best over de intelligentie en de verbeeldingskracht beschikken om zich in Otello’s gemoedstoestand in te leven. Duidelijk een minpunt, dit gekronkel.

De kostumering van Gabriele Rupprecht suggereert een gemilitariseerde omgeving. Het gehele koor loopt rond in sjofele uniformen, van civiele bevolking geen spoor. Alleen Desdemona en Emilia zijn tiptop vrouwelijk gekleed; de overige protagonisten dragen gevechtskleding die hen aan karikaturen van milities op de Balkan doet denken. Otello en zijn figuranten lopen er geregeld bij met ontbloot bovenlijf. Jago iets minder, en alleen de mindere goden Cassio en Rodrigo houden hun tuniek aan.

Het gedrag van Otello loopt overigens geheel synchroon met de impressie die zijn uiterlijk wil genereren. Naarmate hij minder controle krijgt over zijn primaire emoties, wordt de wijze waarop hij zijn geliefde behandelt steeds grover. Als hij Desdemona in de derde akte van overspel beschuldigt, maakt hij haar letterlijk zwart door een emmer aarde over haar uit te strooien. Daarna, als uiting van opperste frustratie, verkracht hij haar. Het is een bloedstollend moment in een voorstelling die van meet af aan veel heeft van een emotionele rollercoaster.

Huiveringwekkend mooi

Otello is Verdi’s meest luidruchtige opera. Het geluidsniveau van koor en orkest benadert regelmatig dat van het ‘Dies Irae’ uit zijn requiem. De solisten moeten oppassen dat het geheel niet in een ‘shouting match’ ontaardt. Nu is te luid zingen één van de punten waarover ik wel vaker klaag, maar deze keer vond ik het aantal decibellen regelmatig toch over de top, in het bijzonder bij de heren.

Gaston Rivero zong Otello als een heldentenor met stentorstem. Hij deed dit uitstekend, acteerde ook precies zoals Schwab hem kennelijk had opgedragen, maar hier en daar had hij wel een f’je van zijn fortissimo mogen halen. Met zijn martiale ‘warlord uiterlijk’ had hij ook zachter zingend voldoende indruk kunnen maken. Voor het overige een prima optreden.

Zijn directe tegenspeler en Nemesis werd vertolkt door bariton Nikoloz Lagvilava, die eens temeer liet blijken dat Jago de eigenlijke hoofdrolspeler is. Ook hij zong naar mijn smaak wat luid, maar hij was ook zeer vilein en bracht met bijna speels gemak zijn zware partij over het voetlicht, Hij wist me volledig te overtuigen. Dat ik geen afkeer ervoer – normaal gesproken te verwachten – lag niet zozeer aan hem, maar aan de wijze waarop de regie Otello had neergezet. Die man was zo makkelijk te bedriegen, dat was als hengelen in een vissenkom.

De nieuwe ster van het Aalto-ensemble, de uit Nederland afkomstige dramatische sopraan Gabrielle Mouhlen, was een prachtige, sexy Desdemona. Rollebollend met Otello in de eerste akte gaf ze een heel ander beeld dan wat ik tot dusver van deze vrouw had gekregen. In alle scènes die ze met haar echtgenoot zong, wist ze zich volledig staande te houden met goed acteerwerk. Vocaal was ze schitterend. Met name haar ‘Ave Maria’ was huiveringwekkend mooi, begeleid door een fluisterend orkest. Je kon een speld horen vallen.

De kleinere rollen waren goed bezet en het koor was nadrukkelijk aanwezig met krachtige zang en prima geregisseerd acteerwerk. De Essener Philharmoniker speelde met verve en enorme inzet onder leiding van Matteo Beltrami. Deze dirigent had letterlijk de muzikale leiding. Dankzij hem werd het een zeer goede opera-avond waarin alles klopte.

Met deze Otello heeft het Aalto-Musiktheater voor de komende jaren een prima Verdi op het repertoire. Wat dit seizoen nog volgt, zal van goede huize moeten komen om dit hoogtepunt te overtreffen.

Otello is tot en met 28 juni 2019 te zien. Zie voor meer informatie de website van het Aalto-Musiktheater.