Vorig jaar dirigeerde Reinbert de Leeuw op verzoek van Holland Baroque de Matthäus-Passion van Bach. Hij dook in de partituur en wist daarna zeker hoe het werk moest klinken. Cherry Duyns maakte er de documentaire De Matthäus Missie van Reinbert de Leeuw over, die afgelopen week op het Nederlands Filmfestival in première ging.

Wat doe je als je dringend behoefte hebt aan vernieuwing, aan een frisse blik en aan een benadering van de Matthäus-Passion die het hele orkest en de solisten weer op scherp zet? Dan vraag je iemand van achterin de 70 en werk je je drie slagen in de rondte om zijn tempo bij te houden. Dat gebeurde dit jaar bij Holland Baroque en het Nederlands Kamerkoor toen dirigent/componist Reinbert de Leeuw werd gevraagd om Bachs werk te leiden.

De Leeuw (1938) geeft ergens in de documentaire toe dat hij obsessief met een stuk bezig kan zijn. “Ik weet wat Bach bedoeld heeft, dat kan ik niet helpen, dat is gewoon zo”, zegt hij. En dan zit er voor zangers en musici niet veel anders op dan volgen. Maar het werd begin dit jaar, bij het instuderen van de Matthäus-Passion voor vijf concerten in Nederland, niet eens echt een strijd. Sommige documentaires laten weleens zien hoe hard en soms subtiel conflicten over de manier waarop de muziek moet klinken uitgevochten worden. Daarvan is in De Matthäus Missie van Reinbert de Leeuw vrijwel geen sprake.

In één korte scene is te zien hoe de alt Delphine Galou op ‘Erbarme Dich’ studeert en aan de dirigent laat weten: “Dit lage tempo wordt mijn dood.” De Leeuw reageert kalm, de zangeres schikt vinnig haar haar, maar verder gaat het protest niet.

Violiste Judith Steenbrink vertelt wat later in de documentaire hoe zij en haar collega’s alle zeilen moeten bijzetten. “We hadden een maand geleden een andere dirigent en we deden letterlijk alles helemaal anders. Maar dit is de maand van Reinbert en nu is Reinbert de enige waarheid.”

Ultieme ontroering

In de inmiddels lange loopbaan van Reinbert de Leeuw hoorde hij de Matthäus vaak, maar dirigeerde hij het werk slechts eenmaal eerder. Hij dook op de partituur en ontdekte zaken over de betekenis van de muziek, de manier waarop Bach de stukken verdeelde en de verwijzingen in de tekst. Die tekst speelt voor De Leeuw een grote rol en aan de manier waarop de solisten die brengen, besteedt de dirigent veel aandacht. In zeldzame beelden zoomt de camera in op de leden van het Nederlands Kamerkoor als ze de woorden van ‘Sind Blitze, sind Donner’ bijna letterlijk moeten uitspugen.

De solisten komen allemaal in beeld bij hun repetities en tijdens korte fragmenten van de uitvoering in de Amsterdamse Nieuwe Kerk in maart dit jaar. Als Joanne Lunn de sopraanaria ‘Aus Liebe’ in de studio zingt en er dan een knip volgt naar de uitvoering in Amsterdam is dat een moment van grote schoonheid en ultieme ontroering. Zo zitten er meer in de documentaire. De Leeuw haalt het beste in zijn musici en solisten naar boven.

De Leeuw heeft een leven lang eigentijdse muziek uitgevoerd en gaat met gretigheid aan de slag met een werk van veel langer geleden. Hij neemt tempi die je bij de Nederlandse Bachvereniging niet zult horen, zet het jongenskoor, de soprani in ripieno, ver van het podium en vraagt van de solisten een dramatische aanpak die meer aan opera doet denken. En dat allemaal omdat Bach dat zo bedoelde, al weten we – zo moet de dirigent bekennen – vrijwel niets van de eerste uitvoeringen die Bach zelf leidde.

Kleedkamer

Documentairemaker Cherry Duyns koos voor een brede blik op voorbereiding en uitvoering van de Matthäus van Reinbert. Dat maakt de documentaire voor veel mensen interessant: voor liefhebbers, maar ook voor de vele zangers en musici die het komende Matthäus-seizoen weer in de bijna tweehonderd uitvoeringen staan.

Duyns laat veel zien en liet ook veel weg. Het lijkt erop dat de uitvoering in de Nieuwe Kerk de eerste en enige is, maar dat is niet juist. Het ensemble reisde eerst naar Arnhem en Alkmaar voordat De Leeuw – zoals te zien is – in een kleine kleedkamer in de Nieuwe Kerk zich voorbereidde op de uitvoering in Amsterdam. Water, cola en een banaan als hulpbronnen, en de partituur voor zijn neus, tot die wordt weggehaald om vast op de lessenaar op het podium te belanden. Net voor aanvang leunt de dirigent op tafel, zijn handen voor zijn gezicht. Het lijkt wel bidden. Wat hij denkt, komen we niet te weten…

De documentaire De Matthäus Missie van Reinbert de Leeuw is vanaf 13 oktober te zien in de bioscopen.