De muziek en de beelden in Ritratto zijn overweldigend. De extravagante kostuums, de fantasierijke regie en de sterke talentencast dragen veel bij aan het succes van de nieuwe opera, maar de grootste eer komt componist Willem Jeths toe.

Nog net voor de theaters en concertzalen dicht moesten, vond de generale plaats van Ritratto. Dankzij de aanwezige camera’s werd het resultaat van jaren schrijven, componeren en voorbereiden vastgelegd, zodat de opera zaterdagmiddag toch nog, als livestream, in wereldpremière kon gaan bij De Nationale Opera.

Ongekende luxe voor een recensent om na een première de voorstelling nogmaals te kunnen volgen. Die mogelijkheid bood de livestream, op elk gewenst moment te herhalen. Daarom nog een extra keer het drama beluisterd en bekeken over het turbulente leven van Luisa Casati. Zowel componist Willem Jeths als tekstschrijver Frank Siera vielen als een blok voor deze Italiaanse markiezin, die gedurende de eerste twintig jaren van de vorige eeuw al vele kunstenaars op de knieën had gekregen. In haar zagen Jeths en Siera een ideaal onderwerp voor een opera op het thema kunst en waarheid, fantasie en realiteit.

Want Luisa Casati leefde in de droom dat zij een levend kunstwerk was, een droom die zij kon vieren dankzij haar rijkdom en de vleiers die zij om zich heen verzamelde. Een droom die uiteenspatte bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, die in Italië op de golven van nationalisme werd toegejuicht, aangevuurd door de dichter Gabriele D’Annunzio.

Het verhaal van de opera volgt voor een groot deel ware gebeurtenissen uit het leven van Casati. Maar de Nederlandse librettist Siera geeft een dramatische draai aan de geschiedenis door de reële figuur van Casati te transformeren naar een heldin die sterft – zij het gedesillusioneerd – voor haar eigen ideaal: een levend kunstwerk te willen zijn. ‘Het worden van een levend kunstwerk is een bewonderenswaardig streven, en toch is het geen waarheid: het is kunst’, zingt zij stervend, begeleid door monotone lage klanken die dreunen als doodsklokken.

‘Is kunst je leven of is leven je kunst?’

De opzet van Ritratto is klassiek. Een verteller betreedt het voortoneel. Het is Garby, de bediende en vertrouweling van Casati. Hij stelt de hoofdpersoon, ‘de goddelijke marchesa’, voor, en de gasten op haar feest in een Venetiaans palazzo. De verteller sluit het drama ook af met een epiloog over het spanningsveld tussen fantasie en waarheid. Daartussen allerlei scènes van wulpse feesten, confrontaties tussen Casati en haar kritische aanbidder D’Annunzio, de komst van een vroegere relatie, de schilderes Romaine Brooks, en de langzame ondergang van Casati.

De titel Ritratto verwijst naar de talloze portretten die kunstenaars, onder meer de Amerikaanse fotograaf Man Ray en de Nederlandse schilder Kees van Dongen, destijds maakten van de uitdagende diva. In haar verschijning als operafiguur doet zij denken aan zowel Lulu uit de gelijknamige opera van Alban Berg als Puccini’s Tosca. Net als zij leefde Casati voor de kunst en ook voor de liefde. Dat is de vraag van Romaine Brooks, een nuchtere tante die Casati terechtwijst: ‘Is kunst je leven of is leven je kunst?’

Brooks gaat met enige tegenzin op wens van Casati haar portret schilderen. In die scène met aan hysterie grenzende zang vereenzelvigt zij zich zo met dat portret dat zij eist dat lichaamsdelen in het schilderwerk worden opgenomen. Brooks wijst die waanzin af, waarop Casati zich de ogen uitsteekt. Het is deze confrontatie met de ultieme consequentie van haar droom die aan de opera een huiveringwekkende draai geeft, door Willem Jeths in dunne, spannende klanken uitgewerkt.

Meezinger

In zijn verklanking van het deels Engelse, deels Italiaanse libretto heeft Jeths alle beperkende ideeën over eigentijds componeren terzijde geschoven. Ooit, bij een interview in 2003, toen een vergelijking werd gemaakt met collega-componisten, dat één van hen terugkeerde naar de tonaliteit, merkte hij op: ‘Wat bij mij duidelijk niet het geval is.’ Bij zijn eerste opera, Hôtel de Pékin uit 2007, zat hij nog in een beknelling, wat ook het gevolg was van het gortdroge libretto over de laatste keizerin van China.

Maar gaandeweg kwamen harmonie en melodie meer naar de oppervlakte, zoals in het indrukwekkende Requiem dat in 2017 in première ging. In Ritratto geeft hij zich bijna wellustig over aan kleurrijke harmonieën en heerlijke melodieën. Alsof Verdi en Puccini in hem gevaren waren toen hij voor de rol van D’Annunzio een weidse aria schreef wanneer deze Casati toezingt: ‘Jij bent voor mij als een gesloten tuin.’ Een regelrechte meezinger, die zo naar het Songfestival van volgend jaar kan worden afgevaardigd.

De jonge Italiaanse tenor Paride Cataldo zong dit nummer met groot elan. Hij is, net als de andere vocalisten in deze productie, lid van De Nationale Opera Studio. Maar deze zanger is het ontwikkelingsstadium al lang gepasseerd. Vorig jaar zong hij Alfredo Germont in een Italiaanse productie van La traviata; die ervaring straalde door in zijn presentatie van D’Annunzio.

Niet alleen in zijn stoere voorkomen, geaccentueerd door een machoachtig kostuum, maar ook door zijn soepele acteren en genuanceerde gezichtsexpressie, gevoegd bij een even dramatisch krachtige als lyrisch-expressieve stem, leverde Cataldo een topprestatie, in de creatie van de Italiaanse dichter. Voorbode van een grootse carrière. Hopelijk contracteert intendant Sophie de Lint deze tenor voor een paar mooie rollen in het Italiaanse vak. Ik zou hem graag horen en zien als Andrea Chénier in de gelijknamige opera van Giordano.

Niet minder indrukwekkend creëerde de Britse sopraan Verity Wingate de rol van Luisa Casati. Een uitputtende rol, want zij staat de volle anderhalf uur die deze opera duurt op de bühne. Jeths schreef voor haar prachtige lijnen met expressieve accenten, die zij moeiteloos uitwerkte. In het fantasierijke kostuum dat Jan Taminiau voor haar ontwierp, kwam het ongebreidelde karakter van Casati tot leven. Verity Wingate wist ook de omslag naar de waanzinnige en diep tragische vrouw in stem en houding waar te maken.

Een heel mooie rol maakte de eveneens Engelse Polly Leech van de schilderes Romaine Brooks. Taminiau had voor haar een chique grijs herenkostuum ontworpen, dat haar realistische en sceptische houding onderstreepte. Daar sloten de meer op reciteren geënte zanglijnen in mezzoligging goed bij aan. Ook een prachtig talent, deze Polly Leech, die al in ‘grote’ DNO-producties meewerkte.

Met zijn volle, kleurrijke bariton maakte de Zuid-Afrikaan Martin Mkhidze grootse indruk als verteller en begeleider Garby. Zonder meer een interessante persoonlijkheid in dit veld van jonge talenten. Die uitten zich van heldere countertenor tot sonore bas in de rollen van de vleiers en aanbidders. Jeths karakteriseerde hen in toepasselijke solo’s, zoals in het lied ‘Iedere stap adagio’, dat in de ligging van een countertenor extra wulps klonk. Als ensemble vormden de solisten op de aanstekelijke marsmuziek van Jeths stevige koren, die zowel het leven vierden als de oorlog verheerlijkten.

Bewegingsspel

De overweldigende indruk die deze videopremière maakte, werd mede gedragen door de extravagante kostuumontwerpen van Taminiau voor de doorgedraaide Venetiaanse feesten. Alle samenstellende elementen in deze productie werden samengebracht in de fantasierijke regie van Marcel Sijm. De gekunsteldheid in en rond het leven van Casati had hij vertaald naar een bewegingsspel met handen en armen met het karakter van wuivende zee-anemonen. Wat een mooi contrast opleverde met het optreden van Romaine Brooks en het verval.

Maar de grootse eer komt Willem Jeths toe, die kleurrijke en zeer toegankelijke muziek schreef bij dit drama. Hij is zo doorkneed in de omgang met het orkestraal pallet dat iedere scène op een geraffineerde wijze wordt ingekleurd. Hij schuwt grote gebaren niet, gerealiseerd met stevig slagwerk.

Wat dat betreft had hij aan het met vooral veel slagwerk uitgebreide Amsterdam Sinfonietta een ideaal medium, dat door Geoffrey Paterson met energie werd gedirigeerd. Ondanks een beeldscherm en een koptelefoon een overweldigende productie, die hopelijk op een later tijdstip toch nog echt beleefd kan worden in het Internationaal Theater Amsterdam.

Ontsnapt

In een recent interview verzuchtte de Duitse mezzosopraan Doris Soffel (de geweldige Fricka in DNO’s Ring): ‘We hebben dringend nieuwe opera’s nodig.’ Ze werd op haar wenken bediend in de gefilmde vastlegging van wat de feestelijke opening had moeten worden van het vijfde Opera Forward Festival. In dat festival zou Soffel enkele dagen later de honderdste rol in haar carrière zingen, die van Leokadja Begbick in Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny van Weill en Brecht. Ook een mijlpaal voor Opera Forward en DNO, die helaas net te laat gepland stond. Ritratto ontsnapte aan corona.