Met glunderend gezicht nam Willem Jeths woensdagavond het enthousiaste applaus – doorspekt met juichkreten – in ontvangst dat 250 paar handen produceerden voor zijn nieuwe opera Ritratto. Toch een groots geluid in het 1.600 zitjes tellende theater van De Nationale Opera.

Het was een vreemde ervaring om een opera die ik als pre-première-video enkele malen had gezien en beluisterd nu in het echt mee te maken. Aan de overgang van detaillering in close-ups naar schaalvergroting in de ruimtelijkheid van het theater moest ik even wennen.

De bedoeling was dat Ritratto op vrijdag 13 maart in de Amsterdamse Stadsschouwburg in wereldpremière zou gaan. Die voorstelling werd geschrapt vanwege de anticoronamaatregelen. Een echte première later was toen nog hoogst onzeker. Gelukkig was er van de generale op 12 maart een video-opname gemaakt.

De prachtige vastlegging werd als stream wereldkundig gemaakt. Als recensent kon ik dankzij dat medium toch over het nieuwe werk van Willem Jeths en zijn librettist Frank Siera schrijven in dit operamagazine, en bovendien de voorstelling naar believen herhalen. Wat een wonder om dan alsnog bij de echte wereldpremière te zitten. Het leek nog even mis te gaan toen burgemeester Halsema bepaalde dat er slechts dertig bezoekers in de grote Amsterdamse concertzalen en theaters mochten komen, maar dat aantal werd toch verhoogd naar 250. Honderd bezoekers minder dan eerder wel mocht.

Meer schwung

Regisseur Marcel Sijm moest niet alleen de enscenering vertalen naar een dubbel zo groot toneel dan in de oorspronkelijke opzet, hij moest ook rekening houden met verplichte afstanden tussen de acterende zangers. De ruimtelijke werking gaf zonder meer schwung aan het grootse bal dat de Italiaanse diva Luisa Casati in haar Venetiaans palazzo geeft, de openingsscène van deze opera.

Luisa Casati, een rijke markiezin uit het begin van de twintigste eeuw, staat centraal in de opera. Zij vatte haar leven op als een kunstwerk. Ze kleedde en gedroeg zich als zodanig en omringde zich met vooral beeldende kunstenaars, die Casati uitbundig portretteerden. Zij vullen als gasten het bal in de voorstelling.

Meeslepende muziek met subtiele ontleningen aan het Italiaanse repertoire schreef Jeths erbij. Kleurrijke en melodieuze solo’s wisselden elkaar af, zoals het loflied dat de balletimpresario Serge Diaghilev voordraagt (kloek gezongen door de invallende countertenor Gerben van der Werf) en, nog grootser, de aria die Casati’s minnaar, de dichter Gabriele d’Annunzio, zingt, ‘Je bent voor mij als een gesloten tuin’. Een topmoment in deze voorstelling dankzij de geweldige tenor Paride Cataldo. Hij vulde het theater glansrijk met zijn groots geluid.

Gruwelijke ontwikkeling

De operatitel Ritratto, Italiaans voor portret, verwijst naar alle portretten die van Casati werden gemaakt. Ook in de opera is het portretteren opgenomen. In de laatste grote scène is het Romaine Brooks die Casati op haar dringende wens schildert. Maar als Casati eist dat er echte lichaamsdelen in het portret moeten worden opgenomen, weigert Brooks dat, waarna de extravagante Casati zich de ogen uitsteekt.

Weliswaar is het libretto gebaseerd op werkelijke gebeurtenissen uit het leven van Casati, maar deze gruwelijke ontwikkeling ontsproot aan de fantasie van schrijver Frank Siera. Hij trekt de consequentie van haar streven om een kunstwerk te zijn letterlijk door. Willem Jeths kleurt dit kantelpunt in met ijzingwekkende en duistere klankbeelden.

De opera is geschreven in een afwisseling van vooral Engels met tussenstukken in het Italiaans, Frans en Nederlands. Zij heeft een klassieke opzet met een proloog (begroeting van het publiek) en een soort van epiloog, beide uitgesproken door de zwarte bediende Garby (ook in het echte leven van Casati). In de proloog draagt hij – net als destijds bij Casati – een gouden pak, maar aan het slot heeft hij zich losgemaakt uit haar fantasiewereld en keert terug in de realiteit, gekleed in overhemd en broek. Prachtig gesproken en gezongen door de Zuid-Afrikaanse bariton Martin Mkhize.

Ego van Casati

De voorstelling wordt gedragen door de geweldige zang- en acteerprestaties van sopraan Verity Wingate als Luisa Casati. Met soepele bewegingen draait Wingate mee in het bal en zingt het ego van haar rol in vloeiende lijnen uit. Bij de confrontatie met Romaine Brooks, één van haar minnaressen, legt Jeths haar een grimmiger voordracht in de mond. Want Brooks, met afstandelijk realisme gezongen door Polly Leech, komt haar waarschuwen voor de loosheid van haar leven op het moment dat de wereld in brand staat; de Eerste Wereldoorlog is uitgebroken. De gasten van Casati laten haar dan alleen, want zij verheerlijken de oorlog.

De onderliggende gedachte in Ritratto is de vraag: heeft kunst nut in het leven? Kan de scheppende fantasie richting geven aan de samenleving? Een echt antwoord heb ik in de opera niet kunnen ontdekken. Stervend merkt Casati op: ‘Perhaps one day someone decides to perform an opera inspired by my life.’

Met rijke en extravagante kostuums kleurt couturier Jan Taminiau de wereld van het feestende Venetië en de fantasiewereld van Casati in. Sterk is het contrast dat hij schept in het nette mannenkostuum van Romaine Brooks, de realistische tegenstem. Wel jammer dat de details die in de close-ups van de opname de kostuums zo spectaculair deden uitkomen door de afstand wegvielen, zeker bekeken vanaf het tweede balkon. Daarentegen had op het grote toneel het fantasierijke decor veel meer uitstraling dan in de video. Marc Warning vulde de ruimte met uitvergrote juwelen uit de schatkist van Casati: joekels van parelsnoeren, reuze oorbellen en erotische voorwerpen van glasachtig materiaal. Met effect belicht naar ontwerp van Alex Brok.

Willem Jeths schreef voor het dragende orkest een kleurrijke partituur, afwisselend heerlijk romantisch en vol Italiaanse operakleuren, maar ook met schurende akkoorden en lijnen om het drama rond Casati te karakteriseren. Het Residentie Orkest zorgde onder leiding van Geoffrey Paterson voor een gloedvolle uitwerking. Ritratto, een schitterende wereldpremière.

De resterende voorstellingen van Ritratto zijn uitverkocht, maar vanaf 11 oktober streamt DNO opnieuw de opname van de generale repetitie van 12 maart. Zie voor meer informatie de website van De Nationale Opera.