Het was 614 dagen geleden dat De Nationale Opera voor het laatst een normale première uitbracht, zo had intendant Sophie de Lint uitgerekend. Met geopende garderobes en buffetten vooraf en na afloop was het oude normaal, op de QR-code na, teruggekeerd. De monumentale filmopera Upload, die vrijdag met een jaar vertraging in wereldpremière ging, bezegelde deze gedenkwaardige avond.

Zou dat kunnen in de toekomst, doorleven met je gedigitaliseerde brein na het afsterven van je vleselijk lichaam? Daarover filosofeert Michel van der Aa in zijn filmopera Upload. Hij fantaseert door op de onderzoekingen van wetenschappers die zich bezighouden met kunstmatige intelligentie en hij speelt in op de ontwikkelingen in onder meer de computertechnologie en de nanotechnologie.

Upload springt een flink eind vooruit in de tijd. Het toont processen bij mensen die afscheid willen nemen van het lichamelijk bestaan, om wat voor redenen dan ook, maar die wel willen blijven voortleven in hun denkvermogen en hun contactuele en zintuigelijke ervaringen.

Vader en dochter

Van der Aa concentreert zich in zijn libretto, dat hij ontwikkelde met Madelon Kooijman en Niels Nuijten, op twee naamloze personen: een vader en zijn dochter. De vader heeft sinds het overlijden van zijn vrouw de basis in zijn leven verloren en hij lijdt bovendien aan verlatingsangst, een trauma uit zijn jeugd.

Om te ontsnappen aan zijn depressieve momenten tekent hij in op een programma waarbij alles wat het wezen uitmaakt van de mens wordt opgeslagen, oftewel geüpload, in digitale gegevens. Hem wordt verzekerd dat de nare ervaringen in zijn leven vrijwel weggefilterd zullen worden. Waar vele religies, zoals de christelijke, voor de ziel van de mens een gelukzalig eeuwig leven in de hemel beloven na het afsterven van het lichaam, zo wordt de ideale upload opgenomen in de cloud, de opslagplaats ergens in de computerhemel.

De dochter wordt tot haar ontzetting geconfronteerd met de overstap van haar vader, zonder dat hij haar daarover had ingelicht. Zij verwijt hem dat hij haar in de steek heeft gelaten, terwijl zij ook al haar moeder verloor. Vaders weerwoord dat hij toch door middel van spraak normaal met haar kan communiceren, bevredigt niet. Zij mist het menselijke, lichamelijke contact dat onderdeel is van het sociale leven. Bovendien moedigt hij haar aan om ook digitaal uit het leven te stappen, wat zij beslist niet wil.

De botsing tussen hen wordt verhevigd door het feit dat de vader toch niet het geluk en de rust heeft gevonden als digitaal wezen. Het trauma blijkt nog krachtig in zijn brein te zitten. Hij vraagt zijn dochter om hem in de computer te wissen. In woede en verdriet weigert zij dat. Zij wil niet voor de tweede keer haar vader, en nu definitief, verliezen.

Julia Bullock

Het is meesterlijk hoe Van der Aa de gedachten en de emoties in woorden en klanken heeft verpakt. Hij verstaat de kunst om een moeilijk ethisch onderwerp bespreekbaar te maken. Je voelt tijdens de voorstelling een steeds sterkere verbondenheid met de twee personages in een zaak die iedereen ter harte kan gaan. Hoe ga je om met de waarde van het leven, met gevoelens van zinledigheid, met de spanningen die eruit voortvloeien?

Heel mooi komt dat tot uitdrukking in twee grote vocale passages, bijkans aria’s, die de dochter zingt als zij herinneringen uit haar jeugd oproept, en later als zij zich beklemd voelt in haar eenzaamheid zonder moeder en vader. De Amerikaanse sopraan Julia Bullock ontroerde door de intense expressie in haar zang.

Ook voor de vader schreef Van der Aa passages die als aangrijpend kunnen worden omschreven, met name zijn filosofische uitingen als hem duidelijk wordt dat hij zijn dochter onrecht heeft gedaan en als hij zich afvraagt hoe hij verder moet in het digitale voortbestaan. De Britse bariton Roderick Williams, in het begin van het verhaal een zelfverzekerde persoonlijkheid, verklankte met zijn stem en acterend in zijn gezichtsuitdrukking de hulpeloosheid die hem verlamt. Van der Aa laat hem zowel gedigitaliseerd optreden als in livescènes.

Verdraaid echt

Upload kreeg de genreaanduiding ‘filmopera’ mee. Film heeft een flink aandeel in de voorstelling. Op enorme projectiedoeken worden scènes getoond van mensen die zich willen laten digitaliseren in een kliniek. Je ziet ze met koffers lopen naar een futuristisch gebouw dat doet denken aan een sanatorium. De directeur geeft uitleg, een onderzoekster houdt intakegesprekken en een laborante leidt de kandidaten naar een ruimte met enorme machines, waar hun gebaren en hun eigenschappen worden vastgelegd. Het ziet er allemaal verdraaid echt uit.

Al deze filmbeelden kwamen ook voor in de streamfilm die Van der Aa maakte toen door de coronacrisis de theaterproductie niet kon doorgaan. In het theater zijn de uitvergrote filmbeelden overweldigend. Ze worden aangevuld met kleurrijke, driedimensionale fantasiebeelden (van onder meer beeldregisseur Joost Riedijk), alsof je door een gedroomde natuur loopt.

Het operadeel van Upload is hybride; er is veel gesproken tekst tussen de muzikale delen gevlochten. Het is een soort melodrama, waarin de orkestrale onderlaag de emoties verklankt in een gesproken of half gezongen bovenlaag. Onder het twistgesprek tussen vader en dochter naar aanleiding van diens overstap legde Van der Aa een soort puntjesmuziek: klinkende pixels die het beeld bepaalden van hun botsing. Lekker dramatisch kan hij ook uitpakken. De woede van de dochter wordt als in een romantische opera uitgedrukt.

De vele lagen en kleuren in de partituur werden met elan uitgewerkt door het Keulse, in eigentijdse muziek gespecialiseerde Ensemble Musikfabrik, geleid door de Nederlandse dirigent Otto Tausk, met wie Van der Aa eerder samenwerkte in zijn vorige opera After Life.

Coup de théâtre

Als regisseur zorgde Van der Aa niet alleen voor naadloze overgangen tussen film- en operamomenten, hij bezorgde het publiek ook een theatrale verrassing. De slotscène toont de vader en dochter die rust proberen te vinden in de slaap. Wat dromen zij? Op dat moment werd een gigantisch doek, zo breed en lang als het auditorium van het theater vanuit de rand van het toneelpodium als een enorme hemel hoog over het publiek getrokken. Een coup de théâtre die ik niet eerder meemaakte in wat vroeger het Muziektheater heette.

Op het hemeldoek de uitvergrote slapende gezichten van vader en dochter. Daarna kleurde het doek hemelsblauw en roze. We keken in de cloud. Willen we daarheen? Eén les valt te trekken uit deze filmopera: wie dood wil gaan, kan niet meer terug als het tegenvalt aan de andere kant.

Upload is nog tot en met 8 oktober te zien. Zie voor meer informatie de opera-agenda.