OPERA2DAY bracht woensdagavond de première van J.S. Bach – De Apocalyps, de opera die Bach nooit schreef. Het is een project in samenwerking met de Nederlandse Bachvereniging, die zijn honderdjarig jubileum viert. Een boeiende, hoewel niet gemakkelijke voorstelling.

De opzet van J.S. Bach – De Apocalyps is vergelijkbaar met de eerdere productie Les Liaisons dangereuses, met nieuwe teksten op muziek van Vivaldi en het orkest van de Bachvereniging in de bak. Opnieuw is artistiek leider van OPERA2DAY Serge van Veggel er met zijn team in geslaagd een bijzonder theaterwerk te creëren.

Een gemakkelijk avondje werd het niet. Dat heeft alles te maken met het gekozen onderwerp: het kortlevende fundamentalistische ‘koninkrijk’ van Jan van Leyden in Münster van 1534 tot 1535. Eerder was de gevestigde macht uit de stad verdreven met dank aan toegestroomde Hollanders en Friezen, die zich hadden laten inspireren door de prediking van Bernhard Rothmann en de Hollander Jan Matthijsz.

Onder Matthijsz’ invloed radicaliseerde de beweging snel en toen de stad werd omsingeld door een legertje dat de verdreven bisschop had weten op te trommelen, waagde hij een uitval in de veronderstelling dat goddelijke bescherming hem onkwetsbaar maakte. Voorspelbaar werd hij onmiddellijk gedood, maar (gelukkig toeval) hij had voordien al zijn kompaan Jan van Leyden aangewezen als de koning van dit nieuwe Zion, de stad waar zij die voorbestemd waren de Apocalyps te overleven zich hadden verzameld. De rest van de wereld zou ten onder gaan, het einde was nabij.

In zo’n situatie vervallen bestaande waarden en normen als snel tot weinigzeggende leuzen. Men is al verzekerd van een plek in de hemel door het ontvangen van de ‘volwassendoop’ en hoeft zich nergens meer om te bekommeren. Komende Pasen zal het gebeuren en tot die tijd kan ‘het leven’ worden gevierd. Er is genoeg te eten en te drinken, maar er is nog wel een kleinigheidje waarin voorzien moet worden.

De Apocalyps van Johannes rept over 144.000 jonge mannen ‘die nog geen vrouw hebben gekend’, 12.000 van elk van de 12 stammen van Israël. In een tamelijk onzinnige draai wordt door Jan van Leyden hier de noodzaak in gezien tot polygamie over te gaan teneinde zo snel mogelijk dit ‘leger’ op de wereld te zetten. En dan ook nog vóór de komende Pasen. Het wordt een liederlijke boel, die verkeert in diepe ellende als er hongersnood intreedt door de voortdurende belegering. Bij Jan breekt het besef door dat de Apocalyps weliswaar op handen is, maar dat juist de stad is verdoemd, niet de rest van de wereld.

Als de bisschop met zijn troepen de stad inneemt, wordt Jan gevangengezet. Later wordt hij samen met zijn twee belangrijkste helpers gedood en in kooien opgehangen aan de kerk. De replica’s van die kooien zijn in Münster nog steeds te zien. De Wederdopersbeweging wordt op minder dwingende wijze later nieuw leven in geblazen door onder anderen Menno Simons. Zijn volgelingen worden tot op heden Mennonieten genoemd.

Woordenlast

Het libretto van Thomas Höft kijkt niet op een woordje meer of minder. De toeschouwer met voorkennis van het katholicisme, de Reformatie en vooral ook het Bijbelboek Openbaring is beslist in het voordeel. De ‘papen’ worden belachelijk gemaakt met hun simonie en die hypocriete schijnvertoning die men ‘biechten’ noemt , de eucharistie wordt gepresenteerd als heidens ritueel met een dood kind als het Lam Gods. Voor wie dit onbekend is, wordt het al gauw een moeilijk te volgen gebeuren.

Door een verteller op te voeren, Heinrich Gresbeck, die de stad was ontvlucht en daarna voor de bisschop nauwgezet verslag had gedaan van de gebeurtenissen in de stad, kan flink wat tekst worden weggewerkt. Niettemin blijven er nogal wat scènes over waarin de muziek een flinke woordenlast moet torsen. Gewoon wat schrappen had zeker geholpen. Met name het voorspel in Leiden voegt aan het stichten van de theocratie in Münster en de daaropvolgende waanzin te weinig toe in verhouding tot de tijd die ermee is gemoeid. Een extra muzikale scène ergens verderop was beslist een betere keuze geweest.

Matthäus

De muziek is van Bach, maar wel hier en daar aangevuld en bewerkt door Panos Iliopoulos. Ik ken de Matthäus-Passion, de Brandenburger concerten en de vier orkestsuites zo ongeveer van buiten. Die komen echter nauwelijks aan bod, zo zien we in het programmaboek. Maar iemand die zich een hybride van de genoemde werken voorstelt, krijgt een goede indruk van de muziek die prachtig ten gehore werd gebracht onder leiding van Hernán Schvartzmann.

Het begint overdonderend met een koor dat de dood van Jan en zijn helpers eist, qua sfeer te vergelijken met momenten dat in de Matthäus eens flink mag worden uitgepakt. Daarna zakt het in. De lange scène waarin de bisschop terugblikt op de rampzalige episode is theatraal zwak en muzikaal oninteressant. Wat ook niet hielp, was dat de vertolker in het geheel niet bij stem leek te zijn.

Het duurt even voor het stuk weer opkrabbelt. Mooie momenten en wat langdradige scènes wisselen elkaar af. Bij wijlen heeft het libretto veel weg van een discours over religie en kritiek op de toen dominante orthodoxe variant.

Verrassend

De handeling speelt zich af op een draaischijf met zo nu en dan spel eromheen. De kostumering is goed verzorgd, sjofel ogend waar dat past, mooi verzorgd bij koning en koningin. Het algehele beeld laat oog voor detail zien, prima gedaan.

De mannelijke hoofdrollen zijn voor een uitstekend zingende tenor Florian Sievers als Jan van Leyden en bariton Wolf Matthias Friedrich, die excelleert als zijn kompaan Bernhard Knipperdollinck. De weduwe van Jan Matthijsz en later Jans eerste koningin, Dieuwer Brouwersdochter, is in goede handen bij mezzosopraan Cecilia Amancay Pastawski. Maar het is vooral het koor dat de zang in dit nieuwe theaterwerk extra cachet geeft.

Al met al een boeiende voorstelling van een productie die volledig past in de traditie van OPERA2DAY. Altijd verrassend, altijd op zoek naar iets nieuws.

De première stond op zichzelf. De tournee is afgelast, maar zal in 2024 alsnog plaatsvinden. Zie voor meer informatie de website van OPERA2DAY.