Componist Gustav Mahler gold in zijn tijd als een voortreffelijk operadirigent. Maar hij schreef geen enkele opera. Hij drukte zich uit in groots opgezette symfonieën, die vanaf de vijfde symfonie als orkestrale opera’s kunnen worden gezien. Chef-dirigent Lorenzo Viotti, tevens begenadigd operadirigent, greep afgelopen weekeinde zijn kans om met zijn Nederlands Philharmonisch Orkest de theatrale kracht van de vijfde symfonie te onthullen.

Zonder een opmaat aan te geven liet Lorenzo Viotti zijn eerste trompettist Ad Welleman de militaire oproep waarmee de treurmars, het eerste deel van de vijfde symfonie, inzet op magische wijze beginnen. Viotti pakte het orkest na die solo in een krachtige greep om de mars van de dood – streng als een plechtig gebeuren, zo noteerde Mahler – in al zijn heftigheid te ontwikkelen.

Eigenlijk is dit eerste deel een ouverture naar een vierdelig drama over wanhoop, verzet, overgave, liefde en jubelende gelukzaligheid. Die gevoelens tolden rond in Mahlers geest in de jaren 1900/1901, toen hij dit werk schreef. De jaren dat hij hevig verliefd werd op een jonge, intelligente en knappe vrouw, Alma Schindler. Voor haar schreef hij een liefdesgedicht in klank, het befaamd geworden Adagietto, dat als vierde deel een rustpunt is in de stormachtige klankzeeën van deze symfonie.

Tot in extremen

Na het nog redelijk qua expressie beheerste eerste deel volgt als in één adem het tweede. In feite is dat het hoofddeel van de symfonie. Stormachtig bewogen en met de grootst mogelijke kracht, zo noteerde Mahler als karakterisering bij dit deel. Contrabassen en hoorns namen het voortouw in een orkestraal theater dat Viotti met heftige gebaren oppookte, vol contrasten van donderende pauken, schetterende fanfares (de trompet weefde er stukjes treurmars doorheen), maar ook van onaards klinkende stemmen en tegenstemmen die, op het sentimentele af, door de ruimte zweefden. De operadirigent in Mahler vlocht ook motiefjes in die ontleend konden zijn aan een Rossini-opera.

In de meeslepende doorwerking van het klankmateriaal zocht Viotti de uiterste expressie op, om het visioen dat Mahler ervoer bij het componeren hoorbaar te maken. De uitvoering deed mij terugdenken aan de aanpak van Leonard Bernstein toen hij in de jaren tachtig van de vorige eeuw bij het Concertgebouworkest Mahler dirigeerde. Hij ging ook tot in verbazingwekkende en ongehoorde extremen.

Wie ich dich liebe

‘Het leven zelf heeft aan deze symfonie meegeschreven’, aldus Mahler. Verbrokkelde dansritmen van onder meer de Weense wals en mandolineachtige geluiden uit de tokkelende strijkers kleurden het derde deel tot een tragisch en melancholisch scherzo. Met precisie uitgewerkt door de voortreffelijk spelende koper- en houtblazers, en met zwier gespeeld door het strijkorkest.

Wat een prachtig ensemble, dit Nederlands Philharmonisch Orkest in topvorm, gekneed door de energieke Viotti. In zijn voorkeur voor allerlei sporten kan hij zich meten met Mahler. Die was een fanatiek hardloper en zwemmer, en minstens zo energiek in zijn directiegebaren als Viotti.

De voordracht van het beroemd geworden Adagietto, Mahlers liefdesbrief aan zijn Almschi (koosnaam voor zijn vrouw), vulden harp en strijkorkest met intens gevoel op basis van de vloeiende directiegebaren van Viotti. ‘Wie ich dich liebe, o meine Sonne’ dichtte Mahler bij zijn woordloze klankgedicht. Precies tien minuten duurde de uitvoering, waarmee Viotti zich dicht bij Mahlers eigen tempo (9 minuten) hield.

Het was de ontspannende opmaat naar de qua constructie knappe rondo-finale, voortgestuwd door een tot vijf keer toe herhaalde fuga. In dit afsluitende deel klinkt de liefde van het Adagietto door, die Mahler aanzette tot een jubelend slot aan zijn vijfde symfonie, door het NedPhO met glorie gespeeld. Schitterend slot aan Viotti’s eerste Mahler-uitvoering bij het orkest, voortbouwend op de Mahler-traditie gegrondvest door voorgangers Hartmut Haenchen en Marc Albrecht (ook operadirigenten).

Ave verum corpus

Na het stormachtig applaus van de stampvolle Concertgebouwzaal, ontpopte Lorenzo Viotti zich als een originele theaterman door als toegift het ‘Ave verum corpus’ van Mozart uit te voeren. Net als het Adagietto geschreven voor strijkorkest, maar in Mozarts geval met gezongen tekst. Alle niet-strijkende musici, maar ook een paar contrabassisten en cellisten, zongen Mozarts liefdeslied over de gekruisigde Heiland, bladmuziek in de hand. Zo spiegelde Viotti op grandioze wijze Mahlers liefdes-adagietto aan Mozarts Ave-adagietto. Wat een vondst!

Over een goede drie weken dirigeert Viotti bij De Nationale Opera Puccini’s Tosca. Eveneens over liefde, wanhoop en dood. Ook zijn Nederlands Philharmonisch Orkest zal er in topvorm bij zijn.

Zie voor meer informatie de website van het Nederlands Philharmonisch Orkest.