Eenheid in Schumanns Faust van Herreweghe
Philippe Herreweghe, eredirigent van het Antwerp Symphony Orchestra wijst de weg in een serie uitvoeringen van Scenes uit Goethes Faust in Antwerpen met een grote groep solisten, koor en kinderkoor van Opera Ballet Vlaanderen en het Antwerp Symphony Orchestra . De regie is in handen van Julian Rosenfelt,
De volledige titel van dit muziektheaterstuk luidt Scènes uit Goethes Faust. Robert Schumann werkte van 1842 tot 1853 aan het werk dat bestaat uit zeven delen die een overgang vertonen van opera naar oratorium. Hoewel Schumann zichzelf niet als de juiste componist zag om het grote werk van Goethe te verklanken, dat was meer iets voor Mozart geweest, was hij uitgesproken in het benoemen van de relatie met Goethe wiens naam nadrukkelijk figureert in de titel. In tegenstelling tot de Faust opera’s van Berlioz, Gounod, Boito en Busoni werkt Schumann niet met een op Goethes werk geïnspireerd libretto maar gebruikt hij een zeer klein deel van de letterlijke tekst uit Faust I en II waarbij de nadruk op het tweede deel ligt.
In de proloog herken ik duidelijk Schumanns stijl, met name de vierde symfonie het vioolconcert. Daarna wordt het gissen. Het werk is een opera-oratorium en in dat opzicht enigszins vergelijkbaar met Berlioz’ La damnation de Faust. Muzikaal is Schumanns werk echter veel minder coherent dan dat van zijn collega. Flarden kerkmuziek, aria’s, lied en koorwerk als in een requiem wedijveren, om de aandacht van de luisteraar.
Faust zit hier al zo’n beetje uit zichzelf achter Gretchen aan als Mephistopheles zich ermee gaat bemoeien. Dat leidt tot een weddenschap: zodra Faust zegt ‘Verweile doch, du bist so schön’ zal hij Mephistopheles volledig toebehoren, lichaam en ziel. Verder is er de verleiding, zwangerschap en een gedood kind. Gretchens ziel wordt zoals gebruikelijk gered en de geheel ontredderde Faust wordt opgelapt door de geest Ariel en diens elfen. Hij voelt zich herboren, maar na een ontmoeting met een andere geest, Zorgen, wordt hij door haar blind gemaakt. Hij ziet nu nog slechts met een ‘inwendig oog’. Na nog een episode met Mephistofeles sterft hij. Daarna verandert het stuk in een oratorium met koorzang in kerkelijke sfeer.
Om maar met de deur in huis te vallen: als oratorium was de voorstelling in Antwerpen die ik afgelopen zondag bijwoonde een doorslaand succes. Philippe Herreweghe gaf leiding aan een grote groep solisten, koor en kinderkoor van Opera Ballet Vlaanderen en het Antwerp Symphony Orchestra en wist dit tot een schitterende eenheid te smeden. Wat me vooral opviel was hoezeer het kinderkoor zich geheel kon meten met de prestaties van de volwassenen(ingestudeerd door Jan Schweiger) , een groot compliment voor Hendrik Derolez. Volgens een passage in het programmaboek legt hij sterk de nadruk op ‘het individueel responsabiliseren van elk zangertje’ en dat werkt wonderwel.
Bariton Rafael Fingerlos bracht een welluidende Faust ten gehore en kreeg uitstekend weerwerk van de bas Sam Carl als Mephistopheles. Carl was ook te horen als Pater Profundus, een bijrol waarin hij zo mogelijk nog beter tot zijn recht kwam. Sopraan Eleanor Lyons was als Gretchen vooral in de openingsscènes nadrukkelijk aanwezig. Ze heeft een krachtige heldere stem die ze nadrukkelijk niet wenste te dimmen. Hier geen schuchter veertienjarig meisje maar een bewuste jonge vrouw die desondanks haar eigen ondergang tegemoet snelt. Ik had haar graag in meer bijrollen gehoord zoals de geestverschijning ‘Sorge’. Die rol was overigens nu in goede handen bij sopraan Lore Binon. Ook de vijf andere solozangers kwamen goed uit de verf, veelal in meerdere rollen wat hun inbreng vaak moeilijk herkenbaar maakte.
Olifant
Dat brengt me bij het probleem dat als een olifant op het podium stond. De zeer summiere lijn die nog wel gefragmenteerd waarneembaar is in de geschiedenis rond Gretchen, maakt al gauw plaats voor een reeks losse scènes zonder dramatische inhoud waardoor het verdere verloop voor de toeschouwer nauwelijks nog in concrete zin betekenisvol wordt. Je kan maar beter gewoon blijven luisteren, de muziek is prachtig. Maar het zinvol volgen van de losse zinnetjes via de boventiteling die zonder twijfel getuigen van eruditie en diepzinnigheid als je ze rustig in boekvorm kan bestuderen, is bijkans onmogelijk. Veel meer dan flarden gebakken lucht blijft er niet van over.
Regisseur Rosefeldt heeft zich vastgebeten in de gedachte dat Fausts carrière in deel II van Goethes epos voor de huidige mens in zoverre herkenbaar is dat hij geen maat wenste te houden. Dankzij Mephistopheles kon hij alles aan en in zijn projecten ging hij van veel naar meer, van groot naar megalomaan. En dat is volgens Rosefeldt hetzelfde wat wij op onze planeet in wezen ook uitrichten. De conclusie is dan ook: ‘wij allen zijn Faust’.
Op het toneel zien we een grote groep mensen: leden van het ballet, koor en kinderkoor. Allen min of meer gelijkvormig gekleed, beetje slonzig, trefwoord jogging broek. Men maakt wat bewegingen die de indruk wekken van yoga oefeningen, een vermoeden van tai chi. Als de ouverture voorbij is maken zich plotseling twee figuren los uit het amorfe geheel, dat moeten wel Faust en Gretchen zijn, denk je dan. En inderdaad, als ze gaan zingen wordt die indruk bevestigd. Onderwijl gaan ze door met die gebaren en oefeningen, waarbij een deel van de massa probeert synchroon mee te bewegen. Voortdurend zakt Faust terug in de massa op het toneel, hij wordt onzichtbaar. Omgekeerd kan iemand anders die rol overnemen: ja, we begrijpen het, wij allen zijn Faust.
Achter op het toneel staat een enorm rek met kleding. Gaandeweg trekt iedereen iets anders aan tot men er keurig uitziet in de stijl van Goethes tijd. Tegen het einde wordt het leger op het toneel doordat koor en ballet zich terugtrekken. Uiteindelijk zit iedereen op een tribune, de overgang naar oratorium is compleet.
Rosefeldt is van huis uit een videokunstenaar en debuteert hier als operaregisseur. Vermoedelijk om niet te zeer uit zijn comfort zone te geraken heeft hij het toneel voorzien van een enorm videoscherm dat boven alles uittorent. Hierop is gedurende de gehele voorstelling een film te zien, beginnend met beelden van de kosmos die via een levenloze planeet overgaan in een bos waarin een groep mensen in slow motion een rave uitvoeren. Aardig detail is de man die in slomo een biertje drinkt. Hun bewegingen doen vagelijk denken aan die yogaklas, zeer basaal, herhalend en na korte tijd irriterend. De toegevoegde waarde van die nadrukkelijk aanwezige filmbeelden is nihil en zijn er gewoon bij gesleept om het geheel wat aan te kleden. Ook de analyse in het programmaboek geeft geen enkele aanwijzing, alsof Rosefeldt die film gewoon al klaar had liggen voor een ander project.
Zo kom ik terug bij de muziek, die werd schitterend ten gehore gebracht. De rest was bijzaak.
De voorstelling is dit seizoen nog , op 30 juni en en 2 juli te zien in Antwerpen, aanvang 20.00 uur. De voorstelling wordt het komend seizoen in Gent hernomen.
Verder lezen, luisteren en kijken
Op Soundcloud is een interessante audio inleiding over Faust te beluisteren
Voor de meer beeldend ingestelden is er een leuke video over de voorbereidingen van het kinderkoor.
De auteur
