Lennaert van Anken toog deze zomer naar Salzburg voor het zomerfestival aldaar en doet verslag van zes opera’s en één concert. Na Káťa Kabanova, Il Trittico, een concert met Daniel Barenboim,  Aida, en Die Zauberflöte op zijn laatste avond.

Er is haast geen operaliefhebber die de laatste opera van Mozart niet op z’n duimpje kent. Die Zauberflöte spreekt dan ook voor velen tot de verbeelding. De ontstaansgeschiedenis is waarschijnlijk wel bekend: Emanuel Schikaneder, een goede vriend en eveneens lid van de vrijmetselaarsloge waar Mozart in zat, haalde Mozart over om een opera te componeren voor ‘zijn’ Theater auf der Wieden. Het werd een sprookje met meerdere complexe lagen, waardoor er legio interpretaties zijn ontstaan voor het huidige regietheater. Naast dat de opera (of Singspiel) gedurende het werk het accent verschuift van wie goed is en wie kwaad, zitten er talloze verwijzingen naar de Vrijmetselarij in.

Mede op aangeven van Richard Wagner, heeft Die Zauberflöte de status gekregen als grondlegger van de Duitse romantische opera. Maar los van het feit dat Mozart ook al een excellente Duitstalige Die Entfhürung aus dem Serail had geschreven, moet Die Zauberflöte ook gezien worden als de vierde opera in een rij van Duitstalige sprookjesopera’s die Schikaneder presenteerde aan zijn publiek. De verhalen van de opera’s lijken allemaal in stijl op elkaar, allemaal een mix van goed en kwaad met een vleugje mystiek. De rode draad is uiteraard ook dat er een komische rol in zit, voorbestemd voor Schikaneder zelf. Twee voorgaande opera’s in de serie waren voorzien van muziek van meerdere componisten, waar Mozart ook bijdragen aan had geleverd. Maar voor Die Zauberflöte wist de tekstschrijver en theaterdirecteur Mozart exclusief te strikken.

Verkeerde been

Dit jaar bracht de Salzburger Festspiele een herneming van de in 2018 enthousiast onthaalde (en op dvd uitgebrachte) productie in de regie van de Amerikaanse Lydia Steier. Het enthousiasme voor deze productie kan ik volledig plaatsen. Haar regie komt wat mij betreft in de buurt van hoe het Weense publiek uit 1791 gefascineerd geraakt zal zijn door deze opera. Feitelijk zet Die Zauberflöte je namelijk continu op het verkeerde been. In het begin wordt immers de Koningin van de Nacht als het goede neergezet en Sarastro met zijn gevolg als het slechte. Gaandeweg komen we er als publiek achter dat de rollen omgedraaid zijn. De Koningin van de Nacht verwordt tot de kwade genius en Sarastro verwordt tot een soort goede godheid.

Maar dat is niet het enige in de opera waarin we op een verkeerd been worden gezet: de “Drei Knaben” worden door de dienstvrouwen van de Koningin van de Nacht geïntroduceerd om Tamino en Papageno te helpen om Pamina te vinden. Gaandeweg blijken zij ook Sarastro te ondersteunen als ze met de door Sarastro’s gevolg afgenomen fluit en klokkenspel opdraven. In deze opera is dus niets zwart-wit.

Verrassingen

Omdat velen de opera van haver tot gort kennen, is het lastig om je publiek op deze manier nog echt te verrassen, maar de geniale regie van Lydia Steier speelt dat op een wonderlijke manier klaar. De voorstelling start tijdens de ouverture met een begin 20e-eeuws gezin aan tafel. Een wat strenge moeder met drie jonge kinderen aan tafel, aan hun zijde geflankeerd door een wat oudere man. Drie gedienstigen willen het eten opdienen, maar zij staan te wachten.

Op de drie (x drie) fameuze akkoorden in de ouverture, treedt de pater familias binnen met zijn gevolg. Het diner kan beginnen. Na het diner moeten de kinderen naar bed. Daar verlangen ze van opa (de oudere man) dat ze nog voorgelezen worden. U raadt het al: het verhaal van Die Zauberflöte is het sprookje dat opa voorleest. Uiteraard kan ik niet scène voor scène doorspreken hoe je telkens tot andere inzichten komt, maar als voorbeelden noem ik schilderijen die veranderen in ware personages en de drie jongens worden uiteraard deelgenoot van hun eigen voorgelezen sprookje in de rol van de drie Knaben. De scènes met Papageno zijn en Papagena zijn traditioneel komisch, maar doordat de oude Papagena al vanaf het begin aanwezig is, ook hier verrassend.

Het venijn zat in het tweede deel. Sarastro (de pater familias) blijkt een belangrijk figuur in de Eerste wereldoorlog. Hij stuurt zijn gevolg, inclusief Tamino, ten strijde tijdens het terzet “Soll ich dich, Teurer, nicht mehr sehn?”, waarmee dat opeens een geheel andere betekenis krijgt en voor het eerst op z’n plek in de opera valt. Uiteraard komt Tamino en een deel van het gevolg gehavend terug uit de strijd.

Steier speelt het klaar om mij, denkend dat ik naar een tweedimensionaal sprookjesvertelling zit te kijken, steeds weer  te verrassen en maakt een voorstelling met ontelbaar veel lagen, hetgeen te denken geeft over wat nu werkelijk goed en wat kwaad is, precies conform de intenties van Mozart en Schikaneder.

Muzikaal genieten

Naast de sterke regie viel er ook muzikaal genoeg te genieten. Helaas was niet ieders aandeel sterk te noemen, maar dat maakt voor een voorstelling als deze veel uiteindelijk veel minder uit. Glorieus was de Pamina van Regula Mühlemann (bij DNO jaren geleden een mooie Papagena). Prachtig ingetogen gezongen, met mooie volle jeugdige sopraanstem. Mauro Peter, Tamino, moest zich helaas verontschuldigen dat hij ziek was, hetgeen ook te horen was. Maar desalniettemin zong hij zijn rol met verve.

Michael Nagl zong en speelde een uitstekende Papageno met een mooie rondborstige bariton. Brenda Rae bleek met name in haar tweede aria een krachtige Koningin van de Nacht. Tareq Nazmi had een mooie bas, uiterst geschikt voor Sarastro in de kleinere huizen. Zijn statige uiterlijk paste de regie erg goed. De drie dames (Ilse Eerens, Sophie Rennert en Noa Beinart) waren top. De rest van de bezetting was verdienstelijk tot minder te noemen. Uiteraard was er echter ook terecht veel bijval voor de drie jongens die de hele avond op de bühne stonden. Een top prestatie!

De muzikale ster van de avond was echter Joana Mallwitz. De jonge Duitse dirigente (volgend jaar bij DNO voor Rusalka) dirigeerde fris en krachtig en loodste de Wiener Philharmoniker met strakke hand door de fenomenale partituur van Mozart. En zo sloot ik in opperbeste stemming mijn korte Salzburg weekje af.

Verder lezen, luisteren en kijken

Sophie Rennert was dit jaar te gast in Zeist. Franz Straatman schreef een klein stukje over het recital .

Peter Franken zag ook een Zauberflöte dit jaar bij DNOA.

Video introductie met regisseur Lydia Steir.

Regula Muhlemann zingt Pamina’s aria ‘Ach, ich fühl’s ‘ in Salzburg 2022