Gespannen uitvoering Mahler 3 van Phion
Met liefst vijf uitvoeringen van de derde symfonie van Gustav Mahler toert Phion, het orkest van Gelderland en Overijssel door beide provincies. Twee keer klinkt het kolossale werk in Musis Sacrum in Arnhem. Historische grond want in dat concertgebouw vond op 17 oktober 1903 de eerste uitvoering plaats op initiatief van Martin Heukeroth, de chefdirigent van de toenmalige Arnhemsche Orkest Vereeniging, voorloper van Phion. Daarmee was Heukeroth net iets eerder dan het Concertgebouworkest in Amsterdam. Dat speelde onder leiding van de componist het werk op 22 oktober.
Heukeroth had de symfonie gehoord bij de wereldpremière in 1902 in Krefeld, in welke uitvoering ook Nederlandse musici meespeelden. Niet alleen hij, maar tal van prominente musici onder wie Richard Strauss en de Amsterdamse dirigent Willem Mengelberg, waren razend enthousiast over deze anderhalf uur durende, qua vorm en inhoud overweldigende fantasie over het leven en over de natuur. Nog steeds, tijdens de beluistering van de uitvoering op zaterdag 17 december in de Parkzaal van Musis, onder leiding van gastdirigent Claus-Peter Flor, raakte ik diep getroffen door de kracht, de energie en de spanwijdte die er uit spreken. Alleen al die geniale opening door acht hoorns van een marsachtige melodie die naar Mahlers oorspronkelijke idee de binnenstormende zomer verbeeldt. Hij benutte er een thema uit de eerste symfonie van Brahms voor, fraai staaltje van recycling.
Universum
‘Mijn derde symfonie zal iets zijn zoals de wereld nog nooit heeft gehoord’, liet de componist vooraf al weten. Hoe is dat werk overgekomen in 1903 in de thans oude en kleinere concertzaal van Musis? Daar zaten 120 musici, met versterking uit het Stedelijk Orkest van Utrecht, opeengepakt op het podium. In een eerste deel (Abteilung noemde Mahler het) van ruim een half uur schilderde hij een groots universum van even uitbundig dramatische als lyrisch vervoerende emoties, vol geluiden die je kunt associëren met marcherende massa’s, botsend natuurgeweld (de koperblazers zijn dominant aanwezig) en opvallende geluiden uit het dierenrijk.
Dirigent Claus-Peter Flor leidde het orkest met gedetailleerde en vaak stompende gebaren van armen en handen, wat een nogal gespannen uitdrukking in de orkestklank opleverde. Weliswaar maakt Mahler in deze symfonie grote expressieve sprongen, maar er zit een duidelijke spanningsboog in wat hij wil uitdrukken. Die kwam niet echt tot zijn recht.
Hybride
Na de eerste ‘Abteilung’ volgde op Mahlers aanwijzing een flinke onderbreking in de uitvoering. Gelegenheid om de vocale medewerkers in de tweede ‘Abteilung’ het podium te laten opkomen, in dit geval de vrouwenstemmen uit het koor Consensus vocalis en de kinderen uit het Nationaal Kinderkoor en Nationaal Jongenskoor (ingestudeerd door respectievelijk Irene Verburg en Wilma ten Wolde). Want het tweede deel van de derde symfonie is een hybride geval. Het bestaat uit vijf deeltjes die in de oorspronkelijke opzet een soort meditaties bevatten. Lieflijk is het eerste deeltje, een menuet voor houtblazers en strijkers met veel virtuoze loopjes voor de violen die dat heel mooi deden. Dan volgt een melancholisch klinkend scherzo met een opvallende solo voor posthoorn. Daarna voegt Mahler de menselijke stem in om een nachtelijke overweging te realiseren. Het ‘Mitternachtslied’ uit ‘Also sprach Zaratustra’ van Nietzsche beginnend met de woorden ‘O Mensch’. Een beroemd nummer, ook talloze malen als losse solo uitgevoerd, en uitgewerkt in allerlei interpretaties. Befaamd werd Jard van Nes er mee. Voorafgaand aan het concert vertelde zij dat het ‘O Mensch’ als een rode draad door haar zangerscarrière liep; zij sloot haar zingende leven er zelfs mee af in 2001, in Musis Sacrum met toen Het Gelders Orkest in de derde Mahler.
Stemmig
Geen gemakkelijke taak voor mezzo-sopraan Katarina Bradic om nu – met Van Nes in het publiek – deze solo uit te werken. Met stemmige sfeer in de klank werkten cellisten en contrabassisten het motiefje uit waarmee Mahler de verzuchting ‘O Mensch’ inleidt.
Weliswaar doorleefd, maar met een voor mij te lichte klank, zong Bradic de mysterieuze tekst. Zat ik teveel met mijn hoofd in de wijze waarop Jard van Nes deze passage ooit zong? Ook beleefde ik het ‘O Mensch’ minder sterk door het tamelijk snelle tempo dat dirigent Flor nam; ik miste bezonnenheid in de uitwerking.
Nog meer menselijk geluid bouwde Mahler in met het engelenkoor in het vierde deel van de tweede ‘Abteilung’. Met vrolijke stemmen imiteerden de kinderen het klokkenspel ‘bimm bamm’. Mahler schreef in de partituur ‘nicht zu stark’. De circa twintig kinderstemmen voldeden keurig aan die wens. Heel anders dan in Amsterdam in 1903. Mahler noteerde: ‘Tweehonderd schooljongens brulden onder leiding van hun leraren het bim-bam’. De klokkenzang begeleidt het hupse driestemmige koorstuk ‘Es sungen dei Engel einen süssen Gesang’. Het was beslist ‘süss’ wat Consensus liet horen. In Arnhem stonden er zo’n twintig puike vrouwenstemmen. Mahler had er 330 in Amsterdam in 1903! Heukeroth werkte ook met zo’n massale groep.
Uit Traviata
Met gevoel voor drama sloot Mahler zijn symfonie af met een intens, door het strijkorkest gedomineerd deel, ‘Langsam, Ruhevoll, Empfunden’ zoals hij noteerde. Even schemert het sterf-thema van Violetta uit ‘Verdi’s ‘La Traviata door. Een uitdrukking van de liefde die Mahler als het wezen van de schepping ervoer. Jammer dat operadirigent Mahler zelf nooit een opera schreef op dit thema.
Alsof er een spanning van de schouders afgleed, zo mooi en doorleefd lieten dirigent Flor en de Phion musici dit laatste deel bloeien. Nog twee uitvoeringen volgen: vanavond 20 december in Nijmegen in De Vereeniging om 201.5 uur , met een inleiding om 19.30 en op 26 december nogmaals in Arnhem, ook om 20.15 uur.
Verder lezen
Om Jard van Nes in Mahler 3 te horen moet u of wel de Cd opname met de Berliner Philharmoniker aanschaffen of een opname online op een muziekplatform vinden. Er is momenteel geen uitvoering op Youtube te vinden helaas.
De auteur
