Verbluffende Satyagraha in Antwerpen
Onvergetelijk mooi was het toneelbeeld waarmee de voorstelling van de opera Satyagraha woensdagavond 15 februari werd afgesloten. In een kring van licht op een blauwe ondergrond van de schuin naar achteren oplopende toneelvloer, zat de in wit gewaad geklede tenor Stefan Cifolelli als Mahatma Gandhi in een meditatieve houding. Zachtjes stierf de muziek van Philip Glass uit.
In drie grote bedrijven verdeeld in diverse scènes vertelt het verhaal hoe de Indiase advocaat Mohandas Karamchand Gandhi zich in Zuid-Afrika ontwikkelde tot de man die op geweldloze wijze de strijd aanbond met onderdrukkende machten. Hij kwam in de door Groot-Brittannië beheerste Kaapkolonie in 1893, gekleed in een keurig krijtstreepkostuum, om er de rechten van Indiase contractarbeiders te verdedigen in de uitbuitende koloniale maatschappij. Hij was nog niet de Mahatma, de Ziel, die hij later werd na terugkeer in India (1914). Daar ontstond de spaarzaam geklede, graatmagere man met het ziekenfondsbrilletje en een lange stok in de hand die uitgroeide tot icoon van de kracht uit waarheid en liefde geboren, samengevat in de combinatie van twee woorden: satya (liefde) en agraha (vastberadenheid).
Toch is in de productie van Opera Ballet Vlaanderen de figuur van Gandhi gekleed in dat kenmerkende witte kostuum uit zijn latere Indiase tijd. In de opzet van de samensteller van het libretto, de Amerikaanse schrijfster Constance de Jong, is Gandhi al de figuur die als het ware licht uitstraalt. Zo zagen we hem dan ook bij de wereldpremière in 1980 in Rotterdam in de regie van David Pountny bij de toenmalige Nederlandse Operastichting. Die had mede de opdracht gegeven aan Glass om een opera te schrijven. De componist koos voor Gandhi uit bewondering voor diens leven en werk.
Sanskriet
De drie bedrijven tonen momenten uit de Afrikaanse tijd van Gandhi. Zoals de commune die hij stichtte onder vernoeming naar de Russische schrijver Leon Tolstoi die Gandhi aanmoedigde, of het verzet tegen een wet die gekleurde inwoners tot tweede-rangs burgers maakte, of de aanval van blanke inwoners van Durban op de persoon van Gandhi. Maar de bijbehorende teksten zijn niet uit het leven gegrepen, maar afkomstig uit het heilige boek van de Hindoe-cultuur, de Bhagavad Gîtá. Alle gezongen passages bevatten regels en aanmoedigingen om een moreel eerlijk en wijs leven te leiden. En aangezien alle teksten in het Sanskriet zijn, moet je behalve je ogen op het toneel ook voortdurend op de boventiteling houden. Want soms zijn er raakvlakken tussen de acties op het toneel en de inhoud van de teksten.
De abstracte inhoud past naadloos bij de niet-verhalende muziek die Glass er bij schreef. Als componist trok hij in de jaren zeventig de aandacht met zijn minimale componeerstijl. Hij speelde met kleinere en grotere ritmische en harmonische motieven in voortdurend herhalende bewegingen. Op die wijze schiep hij muzikale bouwwerken voor zijn Philip Glass Ensemble, vooral bestaand uit synthesizers. Voor zijn opera stapte hij over naar het traditionele symfonieorkest, overigens beperkt tot een ensemble van strijkers en houtblazers, aangevuld met een electronisch orgel.
Bij de première van deze productie, in 2018 in het Gentse operahuis, maakte het orkest van Opera Vlaanderen al grote indruk met een krachtige en kleurrijke weergave van de muziek van Glass. Nu, bij de door de corona-perikelen lang uitgestelde herneming in Antwerpen, kreeg ik de indruk dat het orkest, dit keer onder leiding van de Amerikaanse dirigent Jonathan Stockhammer, scherper de ritmische verspringingen in de vingers had. Stockhammer slaagde er in om nog sterker het stampende effect in de soms voortjagende dynamiek uit de partituur te halen.
Grootse koorscènes
Verbluffend was het operakoor dat met élan de ingewikkelde ritmen van de groots opgezette koorscènes realiseerde. Het zal geen sinecure zijn geweest voor koorleider Jef Smits om zijn zangeressen en zangers tot zulke fantastische prestaties aan te zetten in een partituur met een volstrekt onbekende taal, verpakt in repeterende motieven en meanderende zanglijnen. Waarbij het koor ook een stevig aandeel had in de scènische opzet van choreograaf/regisseur Sidi Larbi Cherkaoui.
Met de abstracte inhoud en met de beweeglijke, draaiende en soms kolkende muziek, combineerde Cherkaoui in vloeiende eenheid zijn eigen soepele, tollende bewegingspatronen van kronkelende lijven en hoog geheven armen. Bij de serie voorstellingen in 2018 in Gent voegde hij zijn eigen ensemble in de productie, de virtuoze Eastman Dansgroep. Bij de huidige nieuwe instudering nemen de dansers van het nu gefuseerde bedrijf OperaBalletVlaanderen de rol over van Cherkaoui’s ‘eigen’ Belgische groep. Ik werd getroffen door de enorme virtuositeit en souplesse waarmee het eigen dansgezelschap de razend ingewikkelde choreografieën, zowel solistisch als in ensembles uitwerkte. Knap ingestudeerd door Shintaro Oue.
Gezagvol
De openingsscène van het eerste bedrijf wordt het thema van de gerechtigheid neergezet in een dialoog tussen Gandhi en de mythische krijgsheer Arjuna. Zij worden door de godheid Krishna aangezet om het goede te doen. Een prachtige scène waarin de tenor Cifolelli als Gandhi meteen indruk maakte met zijn krachtige, heldere stem. Hij vormde een perfect trio met tenor Daniel Arnaldos als Arjuna en bas-bariton Justin Hopkins (Krishna). Cifolelli ontpopte zich als een gezagvol karakter als leider in de protestbewegingen. Hij hield zich kranig in de scène dat blanke tegenstanders hem proberen te lynchen, door een grote groep dansers verbeeld die Cifolelli in spectaculaire bewegingen jonasten.
In de tweede scène van het eerste bedrijf, de opbouw van de Tolstoi-commune, gaf sopraan Cathrin Lange met forse, sprankelende stem, gestalte aan Miss Schlesen, de kordate naaste medewerker van Gandhi. Ook haar inbreng tijdens het verdere verloop in abstracte rollen was opzienbarend. Met prachtige expressie vulde bariton Jorge Eleazar Alvarez zijn rol als mijnheer Kallenbach, de schenker van de grond voor de commune. Ook Gandhi’s echtgenote, Kasturbai, kreeg in de voordracht van mezzo-sopraan Maren Favela mooi contour.
Cirkels
De opera terugziend beleefde ik wederom het derde bedrijf als het mooiste onderdeel van Satyagraha, doordat Glass er in slaagde met zachte en kleine figuren in de orkestpartijen een intense sfeer te scheppen bij wijsheids uitspraken als: ‘De wijze is tevreden met kennis en inzicht, en weet zijn zinnen te beheersen.’ Drie vrouwen vormden met hun tere zang een subliem klinkend trio, sopranen Cathrin Lange en Sophia Burgos en mezzo Raphaële Green, een echte opera waardig. Zij strooiden in wijde cirkels lijnen met wit poeder. Die actie werd overgenomen door het mystiek zingende koor en de dansers. Cherkaoui schiep hiermee een ontroerend beeld hoe geweldloos verzet zich sinds Gandhi over de aarde verspreidde. Een hoogtepunt in de verbluffende productie over een ‘Grote Ziel’. In het prachtige slotbeeld als verheven ideaal getoond.
Hoewel alle voorstellingen uitverkocht zijn, zou ik zeker de moeite nemen om te proberen een kaartje te bemachtigen. 1. 23. 25 en 28 februari en op 2 en 4 maart zijn de voorstellingen in de Opera in Antwerpen.
Verder lezen, luisteren en kijken
Tenor Stefan Cifolelli en dirigent Jonathan Stockhammer praten over de repetities.
Place de l’Opera sprak met tenor Stefan Cifolelli.
De trailer van Satyagraha van Opera Ballet Vlaanderen met beelden uit 2018
Franz Straatman was ook bij de eerdere uitvoering in 2018.
Van de gehele wereldpremière in 1980 in Rotterdam bestaat een complete audio opname.
De auteur
