Hoe actueel kan een opera, een spiksplinternieuwe zelfs, zijn? Kijkend en luisterend naar de wereldpremière van ‘Animal Farm’, vrijdagavond 3 maart bij De Nationale Opera, voegden zich bij de teksten en de toneelbeelden vele malen de gebeurtenissen in het huidige Rusland. Eén op één valt de situatie nu te vergelijken met wat zich honderd jaar geleden afspeelde wat betreft het misleiden van een bevolking en de uitoefening van macht door de staat. Daar gaat de dierenfabel over die de Britse schrijver George Orwell in 1945 publiceerde onder de naam ‘Animal Farm’.

Met dezelfde titel werd dat beroemde boek uitgangspunt voor de opera die librettist Ian Burton in elkaar zette, en waaraan componist Alexander Raskatov enkele scènes en tekstregels toevoegde om de satirische inhoud nog wat aan te scherpen. Met citaten uit de mond van enkele Sovjet leiders vestigt Raskatov er extra de aandacht op dat zijn opera over zijn vroegere vaderland gaat. Hij woont nu in Frankrijk. Saillant détail: de componist werd in Moskou geboren op de dag dat Jozef Stalin werd begraven: 9 maart 1953. Op één week na 70 jaar geleden nam Raskatov zoete wraak met zijn muzikale satire.  De uitverkochte zaal beloonde hem er voor met jubelend slotapplaus.

In kooien

Weliswaar speelt het verhaal zich af op een boerderij-complex, maar regisseur Damiano Michieletto had al laten weten geen toneel met boerenland-romantiek te vullen. Nadat de glanzend witte voorwand was opgehesen, keken we naar een groot aantal kooien, hangend aan rails in een klinisch witte ruimte, voorstellend het slachthuis waar dieren ten bate van de vleesconsumptie worden gedood. Een indrukwekkend beeld van ontwerper Paolo Fantin. Getooid met 35 maskers naar tekeningen van Klaus Bruns, geraffineerd uitgewerkt door de zogeheten hoedenafdeling van Nationale Opera & Ballet, vulde een diverse dierenpopulatie het toneel. De kooien verloren overigens al snel hun functie, toen de dieren bevrijd uitwaaierden over het toneel.

De opstand die in de dierenwereld losbreekt, vindt zijn oorsprong in een droom die een oud zwijn, Old Major, vertelt aan zijn lotgenoten. Zij moeten het juk dat de boer hen oplegt, afwerpen. ‘Without MAN we would become rich and free! My message to you: REVOLUTION!’. Met diepe bas onderstreepte Gennady Bezzubenkov op krachtige wijze met ronkende en knorrende geluiden de reikwijdte van zijn boodschap. Vanuit de orkestbak omspeeld met toenemend heftige, korte motieven voortgestuwd door een flinke batterij slagwerk (zes musici liefst), pauken, electrische gitaar en basgitaar. Weliswaar speelt op papier het Nederlands Kamerorkest, maar bij dat strijkersensemble voegt zich een compleet blazerscorps, plus harp, celesta, piano, cimbalon en de al genoemde genoemde instrumenten.

Raskatov schreef voor het eerste bedrijf een qua ritme, klankcombinaties en speciale effecten  (marsmuziek) een soms bizarre klankwereld om de vaak extreme emoties van het rebellerende dierenvolk tot uitdrukking te brengen. Zijn muziek deed mij denken aan wat de experimentele, futuristische componisten in de jaren twintig, de ontstaanstijd van de Sowjet Unie, schreven. Vrijgevochten werken als ‘De staalfabriek’ van de 25-jarige Alexander Mosolov of de composities van de jonge Sjostakovitsj (Eerste symfonie; de opera ‘De Neus’). Mooie typering van Raskatov om het eerste bedrijf in die revolutionaire stijl te kleuren. Dirigent Bassem Akiki voelde de ruigheid van de partituur goed aan. Met geaccentueerde bewegingen vuurde hij de musici aan tot meeslepende klank-erupties.

Strot virtuositeit

De zangpartijen zitten vol heftige uithalen om dierengeluiden te imiteren. Het was ongelooflijk wat een strotvirtuositeit sommige zangers lieten horen. Verbluffend wat het enige vrije dier, de raaf, liet horen (van nature een felle krasser) dankzij de stem van coloratuursopraan, Elena Vassilieva, de echtgenote van Raskatov. Gekleed in een zwart kostuum, zwarte muts en met een fors omrande bril, speelde zij een hybride rol in de dierenwereld: enerzijds instemmend met de beesten, maar ook heulend met de machthebbers.

De andere coloratuursopraan in het gezelschap, Holly Flack, stal als een kokette merrie de show met haar hysterisch vrolijke jubel om als vrij paard strikken te kunnen dragen. Zij is het enige dier dat zich onttrekt aan de dictatuur van het varken Napoleon. Zij legt het aan met een van de boeren, mr Pilkington, wat getoond wordt in een hilarische pantomime.

Bulderende Napoleon

In de revolutie nemen de varkens de leiding, met name Napoleon. Voor die rol had geen treffender zanger/acteur kunnen worden gevonden dan de boomlange, breedgeschouderde en bijkans bulderend zingende bas Mishia Kiria. Wat een type!

Napoleon formuleert zeven geboden om de bevrijde dieren in het gareel te houden. Het leidende gebod luidt: ‘Alle dieren zijn gelijk’. Met enorme neonletters hing de tekst tijdens het tweede bedrijf boven de dierenwereld.

Maar de werkelijkheid was anders. Er wordt wel een stemming georganiseerd over de bouw van een watermolen (alle dieren stonden als stemvee met borden front zaal) maar Napoleons wil is wet. In de epiloog van de opera kwam de aap uit de mouw. Langzaam schoof een aanvullende neontekst het toneel op: ‘maar sommigen zijn meer gelijk dan anderen’. Regisseur Michieletto transformeerde een aantal dieren tot mensen met privileges, gekleed in modieuze kostuums.

Afrekeningen

In het tweede bedrijf verhardt het regime, vinden afrekeningen plaats (drie moorden). De leidende figuren hebben hun maskers dan allang afgelegd; zij tonen hun ware gezicht. De dieren worden voorzichtig; sommige houden hun masker op. Een van hen, het varken Minimus likt Napoleon met een lofdicht (Vriend van de vaderlozen! Vreugdefontein! Heer van de spoelbak..etcetera), schmierend gezongen door countertenor Artem Krutko.

Voor dit tweede bedrijf schreef Raskatov een rustiger, harmonieuzer muziek, in de trant van het socialistisch realisme dat de cultuurbonzen aan kunstenaars oplegden in opdracht van Stalin. Komisch zoet was de scène met de vrij-partij tussen de jonge zeug Pigetta en het varken Squealer (Napoleons handlanger). Die rol was gemodelleerd naar Stalins chef van de KGB, de vrouwenverslinder Lavrenti Beria. Ook Squealer (perfect uitgebeeld door James Kryshak) vermoordde zijn lustobject.

Zo zit de opera ‘Animal Farm’ vol verwijzingen die soms moeilijk te duiden zijn. Het idealistische paard Boxer, met nobele stem gezongen door bariton Germán Olvera, heeft zich dusdanig ingezet voor het welslagen van de revolutie dat hij uitgeput ineen zijgt. Hij wordt afgevoerd naar de paardenslager.

Drankzuchtig

De oorspronkelijke eigenaar, boer Jones, en zijn buurman, boer Pilkington voeren verscheidene keren aanvallen uit op de commune. Maar zij mislukken steeds. Jones is een drankzuchtig figuur, met heftige gebaren en dito stem gezongen door tenor Marcel Beekman, bijgestaan door de kluchtig aangeklede mevrouw Jones, alias Francis van Broekhuizen die helemaal in haar element is. Boer Pilkington krijgt een stevig geluid mee van bas-bariton Frederik Bergman. De Nederlandse alt Helena Rasker speelt de gezagsgetrouwe merrie Clover in ensembles met Boxer, Muriel (mezzo Maya Gour), Blacky en Squealer.

Het koor van DNO zingt met verve een aantal strijdvaardige liederen zoals ‘De tiran is gevallen’ en de leden van het Nieuw Amsterdams Jeugdkoor stappen en zingen in gelid als jonge pioniers uit de gloriejaren van de Sowjet jeugdcultuur. De droom van Vladimir Poetin.

Deze wereldpremière opende de zevende editie van het Opera Forward Festival, een tiendaags evenement waarin nieuwe grote en kleinere muziek-theatrale werken worden opgevoerd. Rondom die uitvoeringen plooien zich experimentele producties en bijeenkomsten over de relatie tussen kunst en maatschappelijke thema’s. Alle zeven voorstellingen van ‘Animal Farm’ waren op voorhand uitverkocht. Het loont echter toch meestal wel de moeite om op de voorstellingsdag zelf te proberen nog een kaartje te bemachtigen. De voorstellingen zijn op 8, 10, 12 (matinee), 14 en 16 maart in De Nationale Opera & Ballet in Amsterdam.

Verder lezen, luisteren en kijken

De trailer/teaser van Animal farm

Een kijkje achter de schermen (en de maskers) tijdens de voorbereidingen van Animal Farm

Franz Straatman schreef een duidelijk artikel over Animal Farm

Een introductie filmpje over A Dog’s heart, de eerste opera van Rastakov