Jacques Fromental Halévy schreef ruim veertig opera’s, maar hij is vooral bekend als de componist van de grand opéra La juive uit 1835. In 1995 zag ik dit werk voor het eerst in een productie in Dortmund uit de tijd dat John Dew daar een serie grand opéra’s programmeerde. En nu bracht Dortmund het werk opnieuw, als onderdeel van het minifestival ‘Wagner Kosmos’. De reeks was al eerder aangevangen, maar de dernière vond wel degelijk plaats tijdens deze Kosmos. De planning was de afgelopen jaren wat door elkaar geraakt vanwege de Covid pandemie, vandaar.

Religie clash

Op het toneel vindt een ‘clash of fundamentalisms’ plaats in een grootse muzikale setting. La juive gaat over Rachel die als voor dood achtergelaten baby uit een uitgebrand pand is gered door de joodse goudsmid Éléazar, nadat deze uit Rome was verbannen door de magistraat de Brogny. Het huis blijkt diens buitenhuis te zijn, de baby is zijn dochter. Éléazar weet dat, maar de Brogny denkt dat ze dood is, net als de rest van zijn gezin. Behalve een verbanning heeft onze magistraat ook de executie van Éléazars twee zonen op zijn conto.

Als beide heren elkaar veel later treffen in Konstanz aan de vooravond van het concilie, heeft Éléazar weinig reden om zijn oude vijand in de armen te sluiten. Deze is tot de clerus toegetreden en heeft het (connecties natuurlijk) in relatief korte tijd tot kardinaal geschopt en doet nu in vergeving in plaats van verbanning. Voor de goudsmid is dat een gepasseerd station.

Met het monotheïsme is het alleenrecht op het grote gelijk in de wereld gekomen, en het gelijk van de bovenliggende partij is de wet. Bij een botsing tussen fundamentalistische religies of ideologieën (wat is het verschil?) kan van enig toegeven nooit sprake zijn. Éléazar is een toonbeeld van oudtestamentische rechtlijnigheid, liever dood dan toegeven aan de vijand. Zijn adoptief dochter Rachel moet er ook aan geloven, weliswaar na een handenwringend ‘Rachel, quand du Seigneur’.

Regie wissel

De voorbereidingen voor deze productie waren al begonnen toen de regisseur in kwestie alsnog bedankte en men in allerijl op zoek moest naar een vervanger. Dat werd Sybrand van der Werf, mij bekend van een fraaie Werther voor Opera Zuid. Samen met Martina Segma is hij tevens verantwoordelijk voor het decor. De kostuums zijn ’naar een ontwerp ‘ van Annette Braun.

Inhoud

Gedurende de eerste akte is het toneel grotendeels leeg. Een tafeltje ergens in het midden, een gordijnwand links en een metalen wand rechts waarachter de woning van Éléazar. We worden geacht ons op het plein voor de kathedraal te bevinden en het volk neemt aanstoot aan het feit dat uit de werkplaats van die joodse goudsmid geluiden opklinken die suggereren dat deze gewoon aan het werk is. En dat op een christelijke hoogtijdag, een feest vanwege de intocht van prins Léopold die heeft gezegevierd over de Hussieten in Bohemen. Ruggiero, de burgemeester van Konstanz, grijpt in en veroordeelt Éléazar tot de dood. Gelukkig komt kardinaal de Brogni net langs en die oordeelt ten faveure van die joodse man die hij nog kent uit zijn seculiere verleden.

Omdat Éléazar de uitgestoken hand van de Brogni heeft weggeslagen voelt hij zich bevuild. Gelukkig is er een kraantje in de zijwand gemonteerd waar hij zijn hand kan wassen. Later doet de Brogni hetzelfde, als er opnieuw zoiets is voorgevallen.

Als het tijdens de parade ter ere van Léopold opnieuw tot een opstootje komt, dreigen Éléazar en zijn dochter Rachel alsnog het slachtoffer te worden van de volkswoede, maar nu is het Léopold die zijn ondergeschikten met woord en gebaar duidelijk maakt dat hen beiden geen haar gekrenkt mag worden en het volk tot bedaren moet worden gebracht. Tot verbijstering van Rachel gebeurt dit ook, waarna ze zich afvraagt hoe het kan zijn dat de man die zij kent als de joodse Samuel, zo’n enorme invloed heeft op al die christenen.

Coupure

In de volgende scène zitten Eléazar en een aantal gasten aan de sedermaaltijd. Op het toneel een tafel met kandelaars, opvallend genoeg geen menora. Rachel heeft Samuel uitgenodigd en die probeert onopvallend zijn stukje brood weg te moffelen. Doordat de serenade ‘Loin de son amie’ waarin Léopold zijn liefde voor Rachel bezingt is gecoupeerd, komt zijn aanwezigheid nogal onverwacht en wordt hij een vrij ongeloofwaardige bijfiguur. Voor zijn personage is dat funest aangezien blinde verliefdheid het enige is dat zijn handelen enigszins geloofwaardig zou kunnen maken. Dit boegbeeld van het christendom heeft zich voorgedaan als jood om Rachel te verleiden. Daarbij is hij ook nog eens getrouwd met prinses Eudoxie, de nicht van de keizer. Dubbel bedrog zogezegd. Daar kan de hertog van Mantua nog wat van leren. Maar Rachel is geen Gilda en ze bijt flink van zich af als haar geliefde toegeeft christen te zijn, dat hij getrouwd is bewaart hij voor later.

De sedermaaltijd wordt onderbroken als prinses Eudoxie aanklopt om een kostbaar juweel voor haar echtgenoot te kopen. Zijn naam moet er nog even in worden gegraveerd en de goudsmid zal het de volgende dag komen langsbrengen. Intussen wil Léopold er met Rachel vandoor gaan. Ze worden betrapt, maar na de nodige commotie stemt haar vader in met een huwelijk mits hij zich bekeert tot het jodendom. Léopold raakt in paniek: een huwelijk, dat nooit. Hij vlucht en laat Rachel in woede en verbijstering achter.

De volgende dag komt ze met haar vader mee naar het paleis waar een feest in volle gang is. Bij wijze van divertissement is er geen ballet, maar kijkt men naar een streperige oude zwart wit film getiteld ‘Heimkehr der Helden’, natuurlijk het leger dat de Hussieten heeft verslagen

Uitbarsting

Als Eudoxie het juweel bij haar man wil omhangen komt alles tot uitbarsting. Léopold blijkt ook nog eens getrouwd. Rachel beschuldigt hem van een affaire met een jodin en Éléazar roept in zijn woede de Brogni op zijn eigen wetten te gehoorzamen. De kardinaal heeft geen keus: Léopold moet ter dood worden gebracht om deze vreselijke schanddaad en die twee joden moeten sowieso het loodje leggen.

Het toneel splitst zich in een boven en een onder ruimte: het gevang. De Brogni en Eudoxie proberen daar Rachel tot een herroeping te bewegen. Uiteindelijk stemt ze toe, beide vrouwen houden nu eenmaal van die man en dus moet hij gered worden. Ze zingen een duet met daarin een korte unisono passage die bijna jolig aandoet. Rachel wordt echter niet gespaard, dat zou te ver gaan. In een lange monoloog twijfelt Éléazar of hij haar het geheim van haar afkomst niet moet verklappen. Ze is een christenkind en hoeft zich dus helemaal niet te bekeren om de dood te ontlopen. Maar als hij het volk hoort schreeuwen om de dood van die joden, verhardt hij.

Hij vraagt Rachel of ze zich wil laten dopen, uiterst hypocriet, maar zij wil haar (vermeende) eigen geloof niet opgeven. Ondertussen probeert de Brogni aan zijn oude vijand het geheim te ontfutselen van zijn dochter, die volgens Éléazar nog in leven zou zijn. Diens woede is inmiddels echter nog verder toegenomen nu hij gehoord heeft dat Léopolds leven wordt gespaard omdat Rachel haar beschuldiging heeft ingetrokken. Pas op het moment dat Rachel sterft geeft Éléazar toe: ‘daar is ze’, zegt hij, wijzend op Rachel. Dat was minder geslaagd  in zijn uitwerking: in plaats van in kokend water te zijn ondergedompeld hangt Rachel aan een kruis en kan dus nooit direct al verloren zijn.

Kostuums

De hoger geplaatste mannen liepen rond in kostuum, al of niet met een witte cape erom waarop een rood kruis was aangebracht: een soort christenuniform. De Brogni ging in kardinaalskleren, Éléazar in neutraal burgerpak, Rachel in een onopvallende jurk en Eudoxie was gehuld in een witte bontstola met dito jurk, een blonde barbiepop. Het gepeupel zag er sjofel uit en ging zich tijdens de feestelijkheden te buiten aan onbeholpen dansjes. Daar liet de regie het een beetje afweten.

Tijdens het feest in het paleis zagen we het koor terug, nu in avondkleding. Veel beweging werd er niet van hen verwacht, hun rol beperkte zich tot zingen en dat ging op zich heel goed. Heel opvallend liep Rachel nu rond in een goudgele bol uitstaande feestjurk die bestemd leek voor een bijenkoningin tijdens een carnavalsoptocht. Een volstrekt belachelijk kostuum; slechte keuze.

Cast

Tenor Sungho Kim wist zijn optreden als bijfiguur, de katalyator in het drama, ondanks die handicap prima gestalte te geven. Zijn duet met Rachel kwam uitstekend uit de verf; goed optreden.

Barbara Senator als Rachel kon haar partij uitstekend aan, maar wist er toch minder het stempel op te drukken waarop ik had gehoopt. Muzikaal vuurwerk kwam vooral van Enkeleda Kamani die met name goed op dreef was in de scène met Léopold waarin ze hem probeert zich welkom thuis te laten voelen. En haar greep op hem probeert te herstellen nu hij zo lang de hort op is geweest. Dat lukt aardig, uiteindelijk zit hij op handen en voeten op de grond en zij triomfantelijk op zijn rug. De hoogte is goed aan haar besteed al klinken de topnoten soms een beetje snerpend.

De twee vijanden kwamen voor rekening van tenor Mirko Roschkowski als Éléazar en bas-bariton Karl-Heinz Lehner. Ze waren aan elkaar gewaagd, zowel in hun vocale woordenstrijd als in de solo’s. Veel aandacht ging natuurlijk uit naar de grote aria ‘Rachel, quand du Seigneur’ die een voortreffelijke vertolking kreeg. De overige rollen waren adequaat tot goed bezet.

De Dortmunder Philharmoniker stonden deze avond onder leiding van dirigent Philipp Armbruster. Samen wisten ze er een mooie voorstelling van te maken.

*Denis Velev op de foto  alterneerde met Karl Heinz Lehner

Verder lezen, luisteren en kijken

Trailer van La Juive

Video impressie van La juive in Dortmund.

In 2009 zag Jordi Kooiman La Juive in Amsterdam

In 2019 zag Franz Straatman La Juive in Antwerpen.

Basia Jaworski besprak de productie van La Juive in Tel Aviv.