Wat een voorrecht om een controversiële, en mede daardoor beroemd geworden opera uitgevoerd te horen worden onder leiding van de componist. Dat was zaterdag 3 juni het geval in het Amsterdams Concertgebouw waar componist John Adams zijn The death of Klinghoffer dirigeerde in de NTR ZaterdagMatinee. Van dit unieke concert waren velen zich bewust want de zaal zat helemaal vol, en dat voor eigentijdse muziek. De populariteit van Adams zal ook hebben meegespeeld, want het publiek gaf hem al bij zijn opkomst een groots applaus.

Bij de wereldpremière in 1991, in de Brusselse Muntschouwburg, was er van protesten of verdachtmakingen nog geen sprake. Pas bij de uitvoering van dezelfde productie in de regie van Peter Sellars in New York in hetzelfde jaar, werden Adams, zijn librettiste Alice Goodman en Sellars beticht van partijdigheid, zowel van Joodse als Palestijnse zijde. Want over het conflict dat sinds 1948 voortwoekert tussen de staat Israël (gesticht in 1948) en de eigenlijke bewoners van het oorspronkelijk Engelse protectoraat Palestina, gaat deze opera.

Aanleiding om het conflict in een theatrale vorm te gieten, was de kaping in oktober 1985 van een Italiaans cruise-schip, de Achille Lauro (oorspronkelijk het Nederlandse passagiersschip Willem Ruys) door vier Palestijnse strijders van het Palestine Liberation Front. Zij wilden met hun actie de vrijlating afdwingen van 50 mede-strijders die in Israëlische gevangenschap zaten. Goodman, Adams en Sellars beschrijven in hun opera wat er aan boord gebeurt nadat het schip voor de Egyptische kust is gekaapt en moet doorvaren naar Syrië, waar de kapers steun verwachten. Maar die actie mislukte. De kaping kreeg extra aandacht doordat een van de toeristen, uitgerekend de joodse Amerikaan Leon Klinghoffer, werd doodgeschoten. Zeer navrant was het feit dat de invalide man daarna met rolstoel en al in zee werd gegooid om sporen uit te wissen, want de kapers mochten uiteindelijk van boord in Alexandrië.

Lange monologen

In de twee bedrijven worden de gevoelens en ervaringen van drie groepen personages uitgewerkt in soms lange monologen, afgewisseld door koorpassages. Allereerst de groep kapers aangevoerd door een zeer felle Palestijn die ‘Rambo’ wordt genoemd. Hij raakt aan de kern van het conflict als hij reageert op verwijten van Klinghoffer dat de Palestijnen terroristische daden verrichten in Israel. Het maakt Rambo woest: ‘Jullie zijn altijd aan het klagen over al jullie lijden’ zong de bas Joshua Bloom wiens krachtige stem bovendien werd versterkt.

Rambo verwijst naar de zogeheten Balfour Declaration. Daarin verklaarde de Britse regering in 1917, toen Palestina nog bij het Turkse Rijk hoorde, dat zij positief stond ten opzichte van de stichting van een Nationaal Tehuis voor het Joodse volk in Palestina. Toen na de ineenstorting van het Turkse sultanaat het land Palestina onder Brits bestuur kwam te staan, groeide de stroom Joodse immigranten naar het Beloofde land. In 1948 riepen de Zionisten de onafhankelijke staat Israel uit, toen het Britse mandaat afliep en de Engelse regering de handen in onschuld waste. John Adams liet deze verwijtende passage van Rambo met twee trombones en heftig pizzicato spel in de strijkers van het Radio Filharmonisch Orkest vervaarlijk begeleiden.

Meanderende fagot

Een opvallend rol heeft ook Mamoud, een zachtaardige jongeman die als radio-telegrafist contact moet leggen met kuststations. Tijdens de nachtelijke vaart mijmert hij over de dood, over zijn jeugd in een vluchtelingenkamp. Adams hulde hem muzikaal in een oosters aandoende melodische stijl, met een karaktervolle begeleiding door een fagot en een harp. De lyrische zang van bariton Ross Ramgobin kleurde fraai met de meanderende lijnen die fagottist Jos Lammerse realiseerde. Mezzo Olivia Vermeulen vertolkte in de rol van Idris de strijder die ernaar verlangt om te sterven in deze kapingsactie.

De tweede groep wordt gevormd door de cruise-vierende toeristen die zich verheugden op een tocht naar de Egyptische piramiden en tempels. Een van hen, een Oostenrijkse vrouw, gezongen door de mezzo Anne Marie Stanley, vertelt hoe zij zich in haar hut opsloot toen de kaping begon, en angstig afwachtte of het schip zou worden opgeblazen. Uiteraard valt de focus op het echtpaar Klinghoffer. Bariton John Moore gaf een krachtig gezicht aan de verwijtende inhoud van Klinghoffers monoloog als hij in zijn rolstoel door een kaper wordt weggereden. Adams zorgde met een tussenspel van trompetten voor extra spanning.

Intens stil

Voor mevrouw Marilyn Klinghoffer schreef Adams een zacht klagende partij waarin zij zingt over de ziekte van haar man, stijlvol uitgewerkt door mezzo-sopraan Elizabeth De Shong die opviel door haar laag gekleurde stem. Mooie dalende lijnen in het orkest met een prominente partij voor de twee hoorns, zorgden voor een fraaie sfeer in deze monoloog. Haar mooiste moment kwam echter in haar meer emotioneel gekleurde reactie op de mededeling van de kapitein dat haar man werd doodgeschoten. Een ontroerende monoloog aan het eind van dit meer lyrische dan dramatische oratorium dat fluisterzacht in het orkest werd afgerond, waarna het intens stil in de zaal bleef.

De derde groep in het uitvoerend palet bestaat uit bemanningsleden, de kapitein voorop. Hij opende het eerste bedrijf met een vertelling over zijn werk en over het angstaanjagende moment dat hij geconfronteerd wordt met de kapers. In het orkest werd bariton Elliot Madore begeleid met een soort gedempt scheepsmotor geluid en golvende klanken als illustratie van het varende schip. Een bijzondere rol speelde de ‘British Dancing Girl’ die voor het entertainment moest zorgen. Op vrolijke, dansende klanken aangevuurd door een fluit en een keyboard, zong sopraan Laetitia Gerards, gekleed in een feestelijk blauw broekpak op luchtige wijze over wat er aan boord gebeurde.

Nachtkoor

Een belangrijke rol vervulde het Groot Omroepkoor (ingestudeerd door Benjamin Goodson). In de oorspronkelijke opzet ging aan het eigenlijke verhaal een proloog vooraf, waarvan nu alleen het openingskoor (Het Koor der verbannen Palestijnen) en het slotkoor (Koor der verbannen Joden). Krachtige teksten die in zeer afwisselende zettingen de oren en gedachten voorbereidden op het conflict. Door ook elders koren in te voeren, werd het karakter van een oratorium versterkt. Spannend door de felle ritmiek en de voor Adams typerende herhalende motieven, klonk het Nachtkoor dat het eerste bedrijf afsloot.

Met de uitvoering werd duidelijk dat The Death of Klinghoffer hete actualiteit behandelt. Palestijnen en Joden staan nog steeds fel tegenover elkaar. Een opera erover loste het conflict niet op, maar schudde en schudt nog steeds de opinie wakker. Zeker in de puurheid van de concertante vorm.

Verder luisteren , kijken en lezen

De gehele uitvoering van The death of Klinghoffer is terug te luisteren via Radio 4 NPO Klassiek

In 2014 schrapte de Metropolitan Opera de Live In HD streaming vanwege protesten.

In 2019 ontving John Adams de Erasmusprijs.

In 1995 werd er een filmversie van de opera gemaakt.Op Youtube zijn enkele scenes te zien. Hier de scene van Mrs. Klinghoffer.