De eeuwenoude traditie van Maria-devotie heeft in de loop der eeuwen de meest indrukwekkende kunstwerken voortgebracht. Ook in de muziek werd Maria al eeuwenlang in de mooiste liederen en koorwerken bezongen. Een van de beroemdste voorbeelden van het muzikale ‘offer’ aan Maria is Vespro della Beata vergine (1610) van Claudio Monteverdi. Tijdens de nieuwste editie van het Festival Oude Muziek Utrecht klonken deze Mariavespers in de uitvoering van La Tempête onder leiding van Simon-Pierre Bestion.

Dramaturgie van klank, licht en ruimte

Het Franse vocaal-instrumentaal ensemble heeft een paar dagen daarvoor een indrukwekkende openingsconcert gepresenteerd. In de Vespers volgde dit gezelschap al geïntroduceerde muzikaal-visuele concept waarbij het licht en de klank het publiek in elke punt van de zaal konden bereiken en als dichte klankvelden ‘omarmden’. Opnieuw liet La Tempête de festivalbezoekers versteld staan door de strakke muzikale regie en tot de puntjes toe uitgewerkte choreografie van bewegingen van musici en zangers. Diversiteit van klankkleur was zo goed als ‘voelbaar’ door de wisselwerking van zang- en ensemblegroepen die zich vrij door het podium en de zaal verplaatsten. Simon-Pierre Bestion maakte van de Vespers een ceremonieel uitgevoerd liturgisch-religieus werk met een dramaturgie van een operavoorstelling.

Religieus ceremonieel

Monteverdi’s Vespers bestaan uit veertien stukken die niet allemaal in de Maria-liturgie voorkomen. Naast de vijf psalmen (Dixit Dominus, Laudate pueri, Laetatus sum, Nisi Dominus, Lauda Jerusalem, Dominum) zijn er nog de hymne Ave maris stella, Magnificat en de Sonata sopra Sancta Maria. De psalmen zijn omlijst door de vier antifonen: Nigra sum, Pulchra es, Duo Seraphim en Audi Caelum. Terwijl de psalmen vanuit de repeterende gregoriaanse gezangen zijn opgebouwd en voornamelijk bedoeld zijn voor solisten, een dubbelkoor en instrumentalisten, vragen de antifonen om een ensemble van een, twee of drie stemmen met basso continuo. Vanuit deze samenstelling ontstaat er een mooi effect van syllabische declamatie tegenoven de koorzang en instrumentale klanken.

Simon-Pierre Bestion voegde hier nog meer klankdiversiteit aan toe. Om Monteverdi’s Vespers dichter bij de oorsprong van gezongen liturgie te brengen richtte hij zich tot de Gregoriaanse antifonen uit ‘Graduale triplex’: Gaudeamus, Diffusa est gratia, Tota pulchra es, Recordare virgo mater, Felix es sacra virgo en Assumpta est Maria. Deze antifonen versterken de teksten (Tota pulchra es, bijvoorbeeld, volgt Pulchra es van Monteverdi) en benadrukken hun religieuze betekenis.

Maar dat is niet alles, de Vespers worden nog verder uitgebreid met de fauxbourdons uit een anoniem 17-de-eeuws Frans antifonarium uit Carpentras. Deze vier harmonisaties krijgen hun plaats  vóór de vergelijkbare teksten van Monteverdi (Domine ad adjuvandum me, Laetatus sum, Nisi Dominus, Lauda Jerusalem) om Mariavespers nog dichter bij hun religieuze betekenis te brengen.  Samen met de antifonen vormen deze fauxbourdons de ’oriëntatiepunten’ van de Vespers. Ondanks de verscheidenheid van deze stukken en hun stilistische diversiteit passen ze naadloos in de dramaturgie van Bestion en doen ze geen afbreuk aan de grandioze muzikale architectuur van dit werk.

Veelzijdigheid van Vespers

Een van de reden dat Bestions uitbreiding zo goed werkt is Monteverdi’s eigen stilistische veelzijdigheid. In zijn Mariavespres combineert de componist de polyfonie en het contrapunt van de oude polyfone Renaissancestijl van Palestrina met een voor die tijd ‘moderne’ Venetiaanse concertato-stijl waarin de zelfstandige instrumentale partijen een steeds grotere rol beginnen te spelen. Naast basso continuo begeleiding zijn vele stukken voorzien van strijkers- en blazerspartijen. Ook zuiver instrumentale delen komen er in voor, zoals de fanfare-achtige openings-sinfonia die bijna letterlijk het begin van de opera Orfeo (1607) herhaalt.

De uitstekende solisten en het koor van La Tempête zorgen voor de perfecte tekstuele weergave en de zuiverheid van de klank. De verschillende samenstelling van zangers en instrumentalisten leidt tot  boeiende klankcontrasten. Tijdens de uitvoering komen er talloze momenten voor wanneer het ensemble een maximum aan emotionele geladenheid bereikt met een zo grootst mogelijke meerstemmige volklank. Woord en toon vloeien dan in een perfecte samenklank die dankzij het bijzondere akoestische ruimtegebruik van La Tempête niemand in de zaal onverschillig kan laten. De intensiteit van Monteverdi’s muziek is dan ongeëvenaard, net als haar uitdrukkingskracht.

Verder lezen, luisteren en kijken

Vespro, video van La Tempête

Meerdere recensies van het FOMU 2023:

Olga de Kort was ook bij The Crocodile Bar van Ārt House 17

Franz Straatman zag The Fairy Queen tijdens het FOMU

Martin Toet beschrijft Monterverdi´s Poppea in het FOMU