Opera Ballet Vlaanderen opent het seizoen met Mozarts opera seria uit 1791 La clemenza di Tito. Mozart schreef Tito tegelijkertijd met Die Zauberflöte, zomer 1791. In de paar maanden die hem na de première in Praag op 6 september van dat jaar restten, schreef hij verder nog het klarinetconcert en werkte hij aan zijn Requiem. Die andere stukken cementeerden Mozarts reputatie, Tito daarentegen verdween bijna in de vergetelheid. Maar sinds het einde van de vorige eeuw is er sprake van een duidelijke kleine revival. In 1997 zag ik dit werk voor het eerst, in het Palais Garnier. Later dat jaar zat diezelfde productie ook in mijn abonnement in Antwerpen, ten dele met dezelfde cast. En in 2002 programmeerde DNO een productie van deze late Mozart. Sindsdien is het min of meer een repertoirestuk geworden.

Leopold II was een broer van keizer Josef II en een zoon van Maria Theresia. Hij regeerde lange tijd over het hertogdom Toscane, als een verlicht despoot, net als zijn broer. In 1790 werd Leopold als opvolger van Josef II tot keizer van het Heilige Roomse Rijk gekozen en een jaar later in Praag tot koning van Bohemen gekroond. Ter gelegenheid daarvan kreeg Mozart de opdracht een opera te schrijven over Titus, de keizer die bekend stond om zijn mildheid en rechtvaardigheid.

Aangezien Mozart in die tijd nauw contact had met Anton Stadler, de beroemde klarinettist, voor wie hij eerder het Klarinet Kwintet had geschreven, componeerde hij voor Clemenza twee aria’s met klarinet begeleiding, eigenlijk meer een samenspraak. Het betreft Sesto’s ‘Parto, ma tu ben mio’ en Vitellia’s ‘Non più di fiori’. Voor eerstgenoemde aria wordt een basset klarinet gebruikt om de lage tonen niet te hoeven octaveren, de tweede wordt gespeeld op een basset hoorn. Beide stukken vormen het bekendste deel van de opera aangezien ze door diverse sopranen als losse aria’s zijn opgenomen.

De handeling

Degene die feitelijk de handeling bepaalt in La clemenza di Tito is Vitellia, de dochter van Vitellius, derde keizer in het Vier-keizer-jaar. In een burgeroorlog is hij afgezet door Vespasianus en door diens troepen vermoord. Vitellia zint op wraak voor het verlies van haar vermeende erfgoed en ziet haar kans op keizerlijke waardigheid verdampen als de nieuwbakken keizer Titus, de oudste zoon van Vespasianus, zijn joodse minnares Berenice wil trouwen en dus tot keizerin wil verheffen.

Uit wraak spoort ze Sesto, de vertrouweling van Titus, aan om een opstand te ontketenen en Titus te vermoorden. Geheel tegen zijn zin stemt Sesto daarin toe, niet opgewassen tegen de ‘sociopathische behandeling’ door Vitellia die daarbij alle registers open trekt. Maar dan blijkt dat Titus zijn geliefde heeft teruggestuurd naar Judea aangezien er teveel weerstand in Rome blijkt te bestaan tegen deze nieuwe Cleopatra.

Wat volgt is een ‘comedy of errors’ waarin Titus achtereenvolgens besluit om Sesto’s zus Servilia en vervolgens toch maar Vitellia tot echtgenote te nemen. En daar doorheen de subplot van een geplande moord die wordt afgelast en vervolgens toch wordt uitgevoerd (maar mislukt) nadat hij eigenlijk opnieuw afgelast had moeten worden.

Uiteindelijk blijft Titus na deze turbulente dag met lege handen achter: iedereen uit zijn naaste omgeving heeft hem verraden of is tenminste daaraan passief medeplichtig geweest. Het stelt zijn devies dat een vorst te allen tijde rechtvaardigheid en ‘mildheid’ moet tonen, ernstig op de proef. Hoe ver moet een vorst gaan om zijn autoriteit te vestigen zonder een tiran te worden? En hoeveel mildheid kan hij zich veroorloven zonder zijn gezag te verliezen? Op zich natuurlijk interessante stof tot nadenken voor de nieuwe koning Leopold II die zich moet zien aan te passen aan de eisen van een nieuwe tijd, ingeluid door de Franse revolutie.

Uitstekende cast

De rol van Sesto, Titus vertrouweling die door het serpent Vitellia de morele afgrond in gewerkt wordt, werd vertolkt door Anna Goryachova, bij DNO bekend van haar Polina in Pique Dame. Goryachova bleek een uitnemende Sesto in huis te hebben, overtuigend in zowel het ensemblespel als haar twee aria’s, de eerste mooi omlijst door basset klarinet in de orkestbak. Ze was de absolute ster van de avond.

Sesto’s ‘nemesis’ Vitellia was in handen van sopraan Anna Malesza-Kutny, goede beheersing van haar partij maar de stem klonk me net iets te schel om het allemaal echt mooi te vinden. Tegen de klippen op, waarover verderop meer, slaagde ze er in mijn aandacht vast te houden in haar prachtige aria aan het slot, ‘Non piu di fiori’, waarin ze lamenteert over haar verloren kansen. Mooie begeleiding uit de bak door basset hoorn. Eigenlijk is dit het natuurlijke einde van het verhaal maar er volgt nog een triomfale slotscène waarin koor en orkest zich kunnen doen gelden.

In de kleinere rollen Sarah Yang als een verloren rondlopende Servilia en een goed zingende Maria Warenberg als haar aanstaande echtgenoot Annio. Haar tweede aria ‘Tu fosti tradito’ werd terecht beloond met een open doekje. Mooie rolinvulling ook van Publio door de welluidende zware bas Eugene Richards III.

En dan Titus. De titelrol werd vertolkt door tenor Jeremy Ovenden die van alle zangers zo ongeveer de minste medewerking van de regie kreeg om zijn personage over het voetlicht te brengen. Hij groeide in zijn rol naarmate de voorstelling vorderde, qua zang, en kreeg na zijn laatste aria zowaar applaus, zeer verdiend.

Over het Symfonisch Orkest Opera Ballet Vlaanderen onder leiding van Alejo Pérez niets dan lof, ook een compliment voor het koor, samen met de zangers wisten ze de voorstelling in muzikaal opzicht te redden, een bewonderenswaardige prestatie.

Constructieve deconstructie

Het zal de lezer zijn opgevallen dat ik weinig tot niets heb prijsgegeven over de enscenering van regisseur Milo Rau en zijn team. Om met de deur in huis te vallen: zijn benadering is de meest brutale vorm van regisseurstheater die ik tot op heden heb meegemaakt. Het deed me terugverlangen naar de librettogetrouwe producties van Herheim, Kratzer en Warlikowski die allen volledig recht aan het oorspronkelijke werk proberen te doen. Spoiler: dit is sarcasme.

Rau spreekt in zijn toelichting dat hij zich toegang heeft verschaft tot de opera als cultureel fenomeen. Dat blijkt even invasief te zijn als het klinkt. Verder karakteriseert Rau zijn aanpak als constructieve deconstructie, ofwel knippen en plakken. Rau heeft een theaterstuk willen maken waarin hij zijn ideeën over de ontwikkeling van de westerse wereld in relatie tot allerhande contemporaine problemen over het voetlicht kan brengen. Vooral de gevolgen van westerse dominantie, kolonialisme, de huidige vluchtelingencrisis en eigenlijk alles dat er verder mis is in de wereld van vandaag, hebben zijn aandacht. Maar in plaats van daarover een theaterstuk te maken heeft Rau besloten dat de ontstaansgeschiedenis van La Clemenza di Tito voldoende aanleiding is deze opera in stukken te snijden en ze als losse onderdelen in een politiserende context te laten uitvoeren. Tussendoor krijgen we Rau’s eigen stuk te zien en om tijd te sparen lopen die twee ook vaak door elkaar heen, zoiets als in Ariadne auf Naxos.

Wegcijferen

Rau’s belangstelling gaat op microniveau uit naar ‘gewone’ burgers en dan het liefst personen met een aansprekend verleden als vluchteling. Hij zet er 18 op het toneel, feitelijk gewoon figuranten zonder bijzondere rolinvulling maar van elk wordt de biografie op een groot scherm belicht. We zien de persoon in een filmpje en lezen daar het nodige over. Verder praat Rau tegen de toeschouwers over wat hem drijft en hoe zich dat vertaalt in deze productie. Tegelijkertijd staan de solisten hun aria’s naar het publiek toe zingen, zonder boventitels want die houden Rau en zijn figuranten bezet. Hoe ver hij gaat in het wegcijferen van zijn zangers personeel wordt duidelijk als Servilia haar ariaatje ‘S’altro che lacrime’ zonder titels aan de rand van het toneel ten beste geeft. Niemand heeft enig idee waar het over gaat en dat ze feitelijk Vitellia verwijtend toespreekt is bij afwezigheid van laatstgenoemde sowieso volstrekt onduidelijk.

Alles moet anders

De handeling speelt zich af op een draaitoneel. Voorzijde steriel, kunstgalerie, achterzijde een shantytown of trailerpark extra muros. Daar lopen al die figuranten rond in bijpassende kledij. We zien onder meer een hart dat bij een figurant wordt uitgerukt door een sjamaan (?) en vervolgens de rest van de avond van hand tot hand gaat. Verder een standrechtelijke executie d.m.v. een nekschot na de mislukte opstand. Bij aanvang van de tweede akte worden er twee mensen opgehangen, vreselijke kreten van de vrouw tot ze valt. En daarmee is eigenlijk wel genoeg over Rau’s bijdrage gezegd. De man heeft interessante ideeën al heeft hij natuurlijk wel voor de zoveelste keer het ‘alles moet anders wiel’ willen uitvinden. Maar van mij mag hij nooit en te nimmer nog een opera regisseren.

Er zijn voorstellingen op 12,15*,17, 19, 21 september in de Opera van Antwerpen en op 1, 3, 6, en 8* oktober in Opera Gent en op 24 en 26 oktober in het Grand Théâtre in Luxemburg.

*matinees, aanvang 15,.00 uur.

Verder lezen, luisteren en kijken

Trailer van La clemenza di Tito

Regisseur Milo rau vertelt over zijn regie

Dirigent Alejo Peréz en mezzo-sopraan Anna Goryachova over La Clemenza

Nog een video trailer

In 2017 zag Franz Straatman mooie sopranen in La Clemenza door het orkest van de Achttiende Eeuw.