Meeslepend muziekdrama van Kaija Saariaho
Aan beide zijden van het speelpodium werd zaterdagavond 7 oktober tijdens het laaiende slotapplaus voor de opera ‘Innocence’ het portret geprojecteerd van Kaija Saariaho. De Finse componiste overleed in juli aan de gevolgen van een kwaadaardige hersentumor. De ziekte speelde haar al parten in de zomer van 2021 toen haar vijfde opera in het festival van Aix-en-Provence in wereldpremière ging en zij, gezeten in een rolstoel, deelde in het applaus. Nu in Amsterdam hielden librettiste Sofi Oksanen en haar zoon Alexi Barrière als samensteller van de meertalige tekst, de partituur omhoog, wat het applaus aanvuurde.
‘Innocence’ heet het muziekdrama dat verhaalt van een schokkende gebeurtenis op een internationale school. Daar schoot een student tien studiegenoten dood. De razende schietpartij liet diepe sporen na in de levens van de overlevenden en nabestaanden. Een van hen, de moeder van de vermoorde Marketa, beleeft tien jaar later de dag van het onheil opnieuw als zij tijdens een bruiloftsfeest de gerechten opdient. De naam van de bruidegom maakt haar bewust van het feit dat het diens oudere broer was die de verwoestende actie uitvoerde.
De aanvankelijk vrolijke bruiloftsviering draait uit op een dramatische ontknoping. Niet alleen de schutter blijkt schuldig, ook enkele ogenschijnlijk onschuldige overlevenden dragen schuld aan de schietpartij. Zelfs de bruidegom. De titel Innocence is bitter als gal. Niet voor niets begint het instrumentale voorspel met diepe, zwarte klanken uit tuba en contrafagot en blijft de sfeer onheilspellend; een schril solootje op trompet wekt huiver op.
Componiste Saariaho schreef haar vier eerdere opera’s voor kleine bezettingen. Maar zij kreeg een ingeving om eens een groter bezet muziekdrama te maken toen zij in Milaan stond te kijken naar de beroemde muurschildering van Leonardo da Vinci over het Laatste Avondmaal: dertien personen bij wie Saariaho zich verschillende levens, verschillende geheimen en verschillende gradaties van onschuld voorstelde. Zo’n opera wilde zij maken, over dertien personen, als een muzikaal fresco.
Dertien karakters
De Finse schrijfster Sofi Oksanen koos in samenspraak met Saariaho voor een actuele gebeurtenis die in Finland had plaatsgevonden, en ook elders in de wereld nog steeds voorkomt: een zogeheten ‘school shooting’. Het probleem om dertien karakters in muziek te vangen, werd opgelost door zoon Aleksi die voorstelde om een mengeling te maken in een meertalige tekst voor zowel zang- als spreekstemmen. Roemeens, Fins, Engels, Spaans, Duits wisselen elkaar rap af. ’Het opende mijn palet’, aldus Saariaho, ’en het betekende dat we wat meer tekst konden gebruiken , omdat spreken zoveel sneller gaat dan zingen.’ De titel Innocence kan zowel Frans als Engels worden uitgesproken.
Onschuld, of juist schuld, daar draait het om in een feest dat ontspoort in een drama. Als het doek opgaat, toont het beeld een aantal jonge mensen van verschillende nationaliteiten die hun frustraties stotterend dan wel schreeuwend uitdrukken. Zoals de Duitse student Anton (met felheid gespeeld door Rowan Kievits) die geen geluk in zijn leven heeft gevonden. Maar dan draait, ook letterlijk dankzij het wendbare podia, het zicht op de viering van een huwelijk tussen een Roemeense bruid Stela, schitterend uitgebeeld in stem en houding door sopraan Lilian Farahani, en een Finse jongeman, Tuomas, met passie gezongen door de Finse tenor Markus Nykänen. Op de gevel van het restaurant de naam ‘Convallaria’. Naam voor een plant die wij kennen als ‘lelietje-van-dalen’ dat symbool staat voor zowel oprechtheid als geluk. Tevens de nationale bloem van Finland. Tuomas en Stela hebben er het geluk in hun leven wèl gevonden, maar schijn bedriegt.
Doem over familie
Toeval laat niets heel van de optimistische toast die de vader van de bruidegom uitbrengt, perfect gekenschetst door bariton Thomas Oliemans. Dat toeval wordt gespeeld door de serveerster. De moeder van de bruidegom voorvoelt onheil. Met een opgewonden zangstem drukt zij (met de nodige felheid vertolkt door Lenneke Ruiten) ongeloof uit dat in haar familie het geluk toch tot ontwikkeling kan komen. Zij is namelijk doordrongen van de gedachte dat haar oudste zoon als de moordende schutter een doem over de familie heeft gelegd.
De met allerhande slagwerk doorspekte muzikale onderstroom begeleidt vervolgens de aandacht naar een vrouw die als serveerster de hapjes en drankjes opdient. In de regie wordt die verschuiving naar een volgende scène virtuoos verwerkelijkt doordat een draaiend plateau in langzame beweging allerlei ruimtes toont. Daarbinnen spelen zich als flash-backs tal van momenten af van vóór en tijdens de schietpartij.
De serveerster in kwestie blijkt de moeder van een slachtoffer van de schietpartij. Door de naam van de bruidegom beseft zij dat zijn oudere broer destijds de moordenaar was van onder anderen haar dochter Marketa. Met snelle dialogen en terugblikkende scènes op wat zich tien jaar eerder afspeelde, ontrolt deze opera als een spannende thriller van een realistisch verhaal dat helaas overal in de wereld plaatsvindt. De meertaligheid onderstreept dat.
Farahani valt op
De personages zijn gemodelleerd naar voorbeelden uit de werkelijkheid. De bruid leeft dusdanig in een wolk van geluk dat zij de waarheid niet wil zien. De Nederlandse sopraan Lilian Farahani, in stralend witte bruidsjurk, ontworpen door Mel Page, zong de lyrische partij die componiste Saariaho voor haar schreef, met elan. Zij was ook van de partij bij de wereldpremière. In een lang arioso waarin zij haar uiteindelijke vertwijfeling over de gebeurtenissen uit, bleek ook in Amsterdam Farahani’s internationale kwaliteit.
Haar minnaar, de Finse tenor Markus Nykänen, is vooral een stoere partner. Hij blijkt in zijn tienertijd als bewonderaar van zijn oudere broer mee te zijn gegaan in diens sadistische en anarchistische gedachten en praktijken. Die schuldige houding breekt hem op als hij zich verantwoordt in een heftig relaas tegenover zijn ouders en bruid. Saariaho zorgde voor een stevig dramatische expressie in het orkest. Bij de Amsterdamse première het Residentie Orkest dat de wisselende kleuren en lange lijnen – van licht zilverachtig tot fel en donderend – overtuigend uitwerkte onder leiding van de Zwitserse dirigent Elena Schwarz.
De focus in de opera ligt bij de serveerster. Zij onthult beetje bij beetje de voorgeschiedenis. Zij herbeleeft het verlies van haar dochter Marketa, scènes waar Saariaho inkervende muziek bij schreef. De Fins-Zweedse mezzo Jenny Carlstedt zong en acteerde met toenemende felheid haar kwellende gevoelens over het feit dat haar dochter nooit een huwelijk kon aangaan, terwijl dat wel gegund is aan de bruidegom en zijn bruid.
Volks accent
De inbeelding van de serveerster is zo sterk dat zij haar dochter ‘ziet’. Op geraffineerde wijze brengt librettiste Oksanen haar in het spel. Indrukwekkend was het muzikaal innige duet tussen moeder en dochter, bovendien treffend belicht. Om haar buiten-realistische verschijning te kenmerken schreef Saariaho voor de rol van Marketa een soort volksmuziek die door Vilma Jää, gespecialiseerd in Finse folksongs, met hoge, snerpende stem werd uitgevoerd. De keus voor zo’n stemtype is uiteraard riskant, maar zij deed sinds de wereldpremière aan alle uitvoeringen (Helsinki, Londen) mee. Jää was ook in Amsterdam als persoonlijkheid een echte engelachtige figuur.
Aangrijpend werd het verhaal op het moment dat de overlevende lerares (emotioneel gezongen door Lucy Shelton) zich afvraagt waarom zij geen alarm sloeg toen zij er achter kwam dat een student met vreemde plannen rondliep. Zelfs de enige echte gast bij het feestdiner, een dominee (Frederik Bergman als sonore pastor) had vermoedens. De overlevende studenten verwijten de autoriteiten laksheid om extremisme onder de jeugd aan te pakken.
Heel langzaam onthult het libretto dat ook in eigen kring de schuld moet worden gezocht. Een van de studentes, Iris, was als vriendin van de schutter (sterke spreekrol van Julie Hega) deelgenoot in diens duistere wereld.
En de populaire Marketa wist met eigengemaakte songs de emoties flink aan te wakkeren bij haar medeleerlingen. Door middel van felle accenten zette Saariaho markeringen in het drama dat eindigt in een ontredderd slotbeeld.
Bruidegom Tuomas bekent stotterend (Nykänen was groots) dat hij mee wilde doen aan de schietpartij maar toch afhaakte. De scène zorgde mede door de schurende, unheimische ondertoon in het orkest, voor kippenvel.
Geniale vondst
Het is een geniale vondst van regisseur Simon Stone om de vijf bedrijven met vele scènes zonder pauze in iets minder dan twee uur vloeiend, naadloos in elkaar te laten overlopen. Chloe Lamford ontwierp voor hem een serie hoger en lager gelegen, strak vormgegeven speelplateaus die voortdurend roteerden. Uit het zicht van het publiek zorgde een team van toneelpersoneel geruisloos voor snelle wisselingen in de interieurs. Chapeau. Als toeschouwer beleefde ik het draaispel als een filmisch epos. Onzichtbaar, maar met sfeervolle achtergrond-klanken, droeg het Koor van de Nationale Opera (ingestudeerd door Edward Ananian-Cooper) mede bij aan het overweldigende succes van zowel het indrukwekkende werk als van de meeslepende uitvoering. Kan opera actueler zijn dan dit drama ‘Innocence’?
Verder lezen, lijken en luisteren
Kijkje achter de schermen bij Innocence.
Lilian Farahani debuteerde in Covent Garden als Stela in Innocence.
In 2021 schreef Franz Straatman over de wereldpremière van Innocence.
De auteur
