Perfecte Elias door Pichon en Pygmalion
Elia, de profeet die het moest opnemen, niet tegen een vijand van buitenaf, maar een vijand van binnenuit. Hij riep Israëls koning Achab en koningin Izebel ter verantwoording, kreeg toen de schuld van de grote droogte en moest onderduiken om het er levend af te brengen. In Mendelssohns oratorium is het vertrekpunt zijn boodschap aan de koning en moet Elias zwijgend de gevolgen van zijn openbare optreden ondergaan om pas weer te spreken als de weduwe, bij wie hij is ondergedoken, haar zoon is verloren. (Gevolgd door het wonder van de opwekking van de jongen, waarmee hij onomstotelijk bewijst door God gezonden te zijn.)
Tijdens mijn wandeling naar Het Concertgebouw hoop ik dat er aan dit grimmige verhaal geen concessies zijn gedaan. Ik wil de vastberadenheid van Elias horen. Iemand die een moeilijke boodschap brengt moet immers stevig in zijn schoenen staan. Tegelijk geeft het werk veel ruimte aan het beklag van Elias. Het doet wat met je als zoveel mensen je naar het leven staan, ook al ben je zeker van je zaak. Daarnaast is het aan het begin van het tweede deel alweer direct mis met het land (het oratorium is namelijk best fragmentarisch opgebouwd) en lijkt het zwoegen van Elias vruchteloos. Hij gaat liever dood, zingt hij dan.
Zal ik straks kennismaken met deze getergde ziel? Het concert zal al mijn verwachtingen overtreffen. Een betere Elias kan niet.
Drama aan het begin van het stuk
Bij de onheilsboodschap waarmee het werk opent (een recitatief nog vóór de ouverture) zit ik op het puntje van mijn stoel. Stéphane Degout klinkt helemaal niet als bariton. Hij lijkt wel een basso profondo. Een goede keuze, want Elias is onwrikbaar als graniet aan het begin van het stuk. Maar hoe zit het dan met de hoogte, komen we niet in de knoei? Het duurt maar een paar regels, maar ik wacht gespannen af.
Ich sage es dir, sluit Degout af. Een lange heldere d op ‘Ich’; ik ben overtuigd! Vol spanning luister ik naar de ouverture, die de ellende van de droogte uitbeeldt. Zijn de violen niet wat voorzichtig? Waar ik zit (balkon) zijn ze wat zacht. In dramatisch opzicht zuchten ze onder de verdrukking, dus misschien is dat het wel. De vier contrabassen daarentegen zijn wel heel overheersend. Ik herinner me dat Pygmalion deels op historische instrumenten speelt. Dat kan natuurlijk zachtere violen impliceren… (Zo is ook de lastige cello-partij in Wohl dem, der den Herrn fürchtet maar moeilijk te onderscheiden, maar later blijkt het helemaal in orde met de strijkers, de violen zijn fantastisch als in het tweede deel Er muss sterben wordt gezongen.)
Dan barst het openingskoor los: Hilf, Herr! Willst du uns denn gar vertilgen? Geweldig. Er zingen afgaande op het programmaboek voornamelijk Fransen, het is dan ook het koor van Pygmalion. Alle vier de secties zijn bijzonder sterk. Mijn indruk is dat dit een koor van solisten is – met nauwelijks vibrato, ideaal dus voor koorzang. Drie leden van het koor zingen verderop in het stuk ook solo in engelenensembles. Dit doen ze ook met een minimum aan vibrato, veel volume en schijnbaar moeiteloos. We bevinden ons dus in uitstekend gezelschap.
Romantiek
Bijna iedereen komt dus uit Frankrijk, maar geen Frans gedroom bij Pichon, het klinkt heel Duits allemaal. Romantiek viert hoogtij in dit stuk.
Qua opbouw hint het werk duidelijk naar Bach en Händel. Net als in The Messiah komen alle teksten uit de bijbel. Zoals ze zijn samengesteld door librettist Julius Schubring, heeft het werk een fragmentarisch karakter en zo doet het modern aan omdat er weinig in het stuk wordt uitgelegd – we springen van gedachte naar gedachte zonder bijvoorbeeld recitatieven die een aanloopje vormen naar een zekere aria (Bach) of losstaande pracht en praal (Händel). Mendelssohn heeft zijn muzikale nummers aan elkaar geregen en door elkaar heen laten lopen. Zo krijgt men een doorlopende compositie, die men wel modern voor de tijd mag noemen. De intensiviteit hiervan is voelbaar als men zo’n goede uitvoering mag beluisteren als die van Pichon.
Solisten
De eerste keer dat we de sopraan Siobhan Stagg en mezzosopraan Ema Nikolovska horen is in het duet Zion streckt ihre Hände aus. Daarbij is Nikolovska nog wat voorzichtig, maar later zal zij een prachtige aria Weh ihnen zingen. Nikolovska blijkt zelfs een uitstekende koningin Izebel te zijn, als zij in het tweede bedrijf begint aan Habt ihr’s gehört? Snibbig en snauwend met harde medeklinkers hitst ze het volk op.
De weduwe waar Elia onderdak vindt, komt voor rekening van Stagg. Een heldere sopraan, die de wanhoop in haar stem legt: Es ist kein Odem mehr in ihm, zingt ze, met een fluisterzachte, lange, diepgelegen voorslag. Daarna triomferend: Es wird lebendig! zodra God het kind heeft opgewekt. (Bij Mendelssohn dus geen verteller, maar alleen dialoog. Het beeld wordt gecompleteerd door het orkest.)
Obadja en later ook koning Achab zijn voor rekening van tenor Thomas Atkins. Hij zingt wat wollig met veel vibrato, en daardoor wat zacht voor zo’n grote zaal, maar daar staat een bijzonder timbre bij de hoge tonen tegenover. Zijn stem doet me dan wel aan een houtblazer denken. Het had dus wat steviger gekund, maar dan was het meer opera geworden en Atkins is dan juist een interessante keuze, gezien de verwantschap van Elias met de werken van Bach en Händel.
Het knaapje dat moet kijken of het al gaat regenen tenslotte wordt gezongen door Julie Roset. In het verhaal op een heuvel staand, bleek ze zaterdag naast me te staan op het balkon. Voor haar een hoge partij met lange noten en nauwelijks vibrato, zoals men kan verwachten bij een stukje voor jongenssopraan. Dat deed Roset fantastisch. Het leverde een ontroerende scène op. Later zong ze ook in de al genoemde ensembles, de eerste ook vanaf het balkon, namelijk het zijbalkon links.
En dan Degout natuurlijk. Een heel flexibele en verrassende diepe bariton, die met zijn rol meebewoog: dan weer hard en onverzettelijk, dan weer smekend tot God en aan het eind een depressie constaterend met Es ist genug.
Het stuk voert je daarna nog langs een vuur, storm en aardbeving, een stralende heilsbelofte en opdracht aan Elias. Dan terloops alsnog zijn dood die door de citaten in verleden tijd komt te staan (we stappen dus eigenlijk plotseling over dat moment heen, supermoderne vertelstructuur), naar tenslotte een soort moraal afkomstig uit Maleachi en dan via Jesaja blijkt het alsnog een Christelijk stuk te zijn. Want was Elia niet het voorwerk van Christus aan het doen? Het stuk blijkt via het gevlecht van teksten uiteindelijk een raamvertelling te zijn. Heel verrassend.
Uitstekend
Dit was een uitstekende klus van Raphaël Pichon. Luister alleen al naar de natuurlijke crescendi en decrescendi in de muzikale frasen. Of het verschil in tempi bij de wat vrije stukken voor solisten.
Vaak kiest Pichon voor een Duits pragmatisme met duidelijke gebaren en flinke inzetten, iets wat Mendelssohn volkomen recht doet. De tempowisselingen gaan moeiteloos, de maatwisselingen net zo. Pichon is heel consequent en betrouwbaar. De dirigent is 39 dus hopelijk blijft hij nog vaak opduiken.
Verder luisteren, lezen en kijken
De uitvoering van Elias in de NTR Zaterdag Matinee is volledig terug te luisteren NTR Radio 4.
In 2019 gaf Pygmalion een concert waar Martin Toet lyrisch over was.
Als u Frans verstaat is dit een leuke video waarin Raphaël Pichon praat over Elias.
De auteur
