De opwinding die de opera Die Soldaten nog steeds teweeg brengt, was maximaal te merken tijdens het slotapplaus na de semi-concertante uitvoering donderdag 18 januari in het concertgebouw van Keulen, Die Philharmonie. Onder leiding van chef-dirigent Francois-Xavier Roth zorgde het 120 koppige Gürzenich Orkest voor een meeslepende weergave van de enige opera die Bernd-Alois Zimmermann componeerde.

In een semi-scènische opzet leidde regisseur Calixto Bieito de drieentwinig gezongen en gesproken rollen plus een flinke koorgroep met indringende scènes door het verhaal. Dat gaat over een lieftallig, beetje naïef burgermeisje, genaamd Marie. Zij droomt van een mooie toekomst, koestert aanvankelijk liefde voor een nette burgerman genaamd Stolzius, maar valt in handen van de doortrapte edelman Desportes. Marie geraakt in kringen van officieren en soldaten die haar misbruiken en behandelen als een hoer.

De Duitse componist Zimmermann plaatste Marie in een wereld van ontmenselijking en geweld. Hij volgde voor zijn libretto de tekst van een toneelstuk dat in 1776  was geschreven door Jakob Michael Lenz, getiteld Die Soldaten. Het grove leven dat daarin wordt opgeroepen, wekte destijds zoveel weerzin op dat het stuk niet meer werd opgevoerd.  Pas in de negentiende eeuw ontdekte de toneelschrijver Georg Büchner de waarde van Lenz’ werk. Büchner maakte met zijn toneelstuk Woyzek eenzelfde drama over de tragische behandeling van de soldaat Woyzek, door Alban Berg tot opera bewerkt en befaamd geworden als Wozzeck .

Totaaltheater

Dat werk zette Zimmermann op het spoor van Die Soldaten. Hij voelde zich verwant met de opzet van Lenz die de destijds geldende gewoonte verwierp om in een theaterstuk eenheid van plaats, tijd en ruimte aan te houden. Hij noemde zijn stuk dan ook geen tragedie met haar klassieke wetten, maar een Komödie, met vrije opzet. Zimmermann wilde in zijn idee van totaaltheater iets dergelijks, namelijk verleden, heden en toekomst in één groot verband plaatsen. Net als in het toneelstuk spelen de scènes rond Marie zich af op verschillende locaties in Noord-Frankrijk, en vinden gebeurtenissen gelijktijdig plaats.

In zijn muzikale aankleding van het drama laat Zimmermann allerlei stijlen door elkaar lopen. Zoals een stukje gregoriaans, of oude polyfone muziek, symfonische klanken, jazz, maar ook electronische ruisgeluiden en niet te vergeten een mega batterij aan slagwerk om de geluiden van de oorlog indringend te laten klinken. Overigens valt er in deze opera geen schot. Het geweld zit in de relatie tussen mensen waarbij de militaire wereld als voorbeeld dient.

Onuitvoerbaar

Zimmermann kreeg de opdracht om een opera te schrijven van de Opera van Keulen. Toen hij in 1960 de partituur van het eerste deel inleverde, schrok de operaleiding zich rot. Volkomen onuitvoerbaar vanwege de enorme bezetting, de complexiteit van opzet en de ingewikkelde ritmen die hij er in had verwerkt. Pas toen hij vereenvoudigingen had aangebracht, gaf de Keulse opera toe. Michael Gielen was bereid het werk in te studeren, kreeg daarvoor alleen al dertig orkestrepetities. En hij moest veel obstructies onder de musici van het Gürzenich Orkest, de vaste partner in de Keulse operabak, de kop indrukken. In een reportage op de website van de Opera vertelt Gielen hoe fel de emoties opliepen.

Maar de wereldpremière kwam er in 1965 en leverde een onverwacht, enorm succes op. Het stuk werd door veel andere operahuizen op de planken gezet. Al in 1972 bracht de opera van Dortmund het werk in het Circustheater te Scheveningen in het kader van het Holland Festival. De Nationale Opera verzorgde in 2003, met een herneming in 2010, voor spectaculaire uitvoeringen met dirigent Hartmut Haenchen, het Nederlands Philharmonisch Orkest en regisseur Willy Decker en een uitgelezen cast.

Bij de Keulse Opera duurde het tot 2018 voor Die Soldaten terugkeerde. Francois – Xavier Roth leidde toen een ook scènisch opzienbarende productie, uiteraard met het Gürzenich Orkest, dat bemand met veel beter toegeruste musici de weerbarstige partituur glanzend speelde. Voor dirigent Roth was de kennismaking met Zimmermanns opera een ooropener. In eerste instantie zag hij niets in de partituur, maar een scènische uitvoering elders bracht hem tot inzicht in de bedoelingen van Zimmermann. Nu dirigeerde Roth de partituur met trefzekerheid naar alle groepen in het uitgewaaierde orkest.

Tijd en ruimte

Een herhaling van de productie uit 2018 zag de leiding van het Keulse operahuis niet zitten. Maar door samenwerking met de Keulse Philharmonie ontstond de mogelijkheid voor een echt op de partituur gerichte weergave. De vrijwel ronde concertzaal bood de kans om behalve het hoofdorkest op het podium ook kleinere ensembles, zoals een jazzcombo en slagwerkgroepen, hoog boven het auditorium en rondom het publiek te plaatsen. Het effect was overdonderend en spoorde met Zimmermanns wens om tijd en ruimte optimaal te benutten. Zelf had hij twaalf bühnes in gedachten; in de Philharmonie kwam dat ideaal dichtbij.

Voor regisseur Bieito was er minder ruimte om zijn zangers en acteurs te verdelen over de eerste rij van het brede koorbalcon achter het orkest. De opening zag er wel meteen pakkend uit. Bij het geweldige, daverende openingsakkoord en de afgemeten klappen van het slagwerk, gingen de achterdeuren open en daalden de zangers en acteurs in gestyleerd marstempo de trappen af.  Ook al staat de opera bekend om haar enorme decibellen, toch schreef Zimmermann ook intieme, kamermuzikale momenten. Door de korte scènes, in afwisseling met karakteristieke tussenspelen (aangeduid met muziektermen als ‘nocturno’, toccata’ en  ‘preludio’ , ontstond er een caleidoscopisch geheel. Alhoewel Zimmermann voor zijn mega-opera ook dacht aan gelijktijdige film- en videobeelden, vervielen die in deze concertante opzet. Wat zou in Amsterdam de Westergasfabriek een geweldige locatie zijn voor deze veeleisende opera.

Stemwisselingen

In de uitgebreide rolbezetting viel het aandeel van sopraan Emily Hindrichs als Marie bijzonder op. Zij moest met veel stemwisselingen haar emoties inkleuren. Als naiëf meisje heeft zij met haar zus Charlotte (Judith Thielsen) lichte conversaties. Maar in haar contact met haar liefde voor Stolzius moest zij in haar solo steviger stem maken. En in haar verweer tegen de brute Desportes legde zij heftige dramatiek in haar zingen. Tragisch om te zien hoe zij willoos in een groepsverkrachting van man tot man ging.

Extreme toonhoogtes schuwde Zimmermann niet in zijn componeren om uitdrukking te geven aan het geweld dat in dit drama heerst. Tenor Martin Koch als Desportes (in showachtig wit pak) moest in de hoog liggende partij, net als het geval is bij andere tenorpartijen, flink aanpakken. Hij leek dat moeiteloos te doen, ervaren als hij is met twee andere producties (Madrid en Berlijn) in dezelfde rol. Prachtig zoals hij Marie in de verleidingsscène met zoete stem voor zich wist te winnen.

Mannelijk geweld

Stolzius is een brave man die het aflegt tegen het mannelijk geweld van Desportes. Bariton Nikolay Borchev gaf hem sonoor gestalte. Echt tragisch is de rol van Wesener, de vader van Marie, met warme baritonale stem gezongen door Tomas Tomasson. Hij wordt diep vernederd door de officieren en soldaten als hij opkomt voor zijn dochter. De enige die tegenwicht biedt is legerpredikant Eisenhardt die zijn kompanen terecht wijst als zij Marie een hoer noemen. ‘Een hoer wordt nooit uit zichzelf een hoer, zij wordt tot hoer gemaakt’, zong bas-bariton Oliver Zwarg (in een NTR-Zaetrdagmatinee zong hij Don Fernando in Fidelio) met gebiedende stem.

De uitvoering in Keulen was eenmalig. Maar het hele gezelschap verkaste voor een tweede uitvoering naar Hamburg, waar de Elbphilharmonie een soortgelijke ambiance bood. De uitvoering daar is vanaf 25 januari als stream te volgen via de Elbphilharmonie Mediathek. Op zondag 28 januari volgt een derde uitvoering in La Philharmonie te Parijs.

Verder kijken, luisteren en lezen

Dirigent Francois – Xavier Roth en Arne Willimczik over Die Soldaten

Video introductie van Die Soldaten voor de geënsceneerde versie in 2018 in Keulen.

Jordi kooiman schreef in 2010 over Die Soldaten bij De Nederlandse Opera.