Het enthousiasme van het publiek na de Nederlandse première zaterdag j.l. tijdens O. Festival is terecht. In Notwehr werd goed en realistisch geacteerd, en de moeilijke melodieën werden nauwkeurig gezongen. Wel zijn er een aantal keuzes gemaakt die vragen oproepen.

Verhaal

In het interview* van Place de l’Opera met regisseur Sjaron Minailo noemde Minailo zijn wens een lesbische versie te maken van The Kiss of the Spiderwoman als één van de (vele) aanleidingen voor het ontstaan van Notwehr. De twee verhalen laten zich goed vergelijken. Dat een personage geïnspireerd is op Maria Kalesnikava is eigenlijk minder relevant, ook al is de opera (door librettist Gaea Schoeters) aan haar opgedragen.

In vergelijking met Spiderwoman (boek/film/musical) is Notwehr natuurlijk wel veel compacter; de opera duurt een uur. Beide verhalen spelen in de grimmige omgeving van een primitieve gevangenis: vies, gevaarlijk, weinig privacy. In deze omgeving zitten twee celgenoten elkaar dicht op de huid. Een romance is uiteindelijk het gevolg. Wat interessant is in zowel Notwehr als in Spiderwoman, is de mate waarin deze romance oprecht is of slechts het gevolg van de ellendige situatie, waarin naar houvast wordt gezocht door de personages. En net zo; in welke mate de romance persoonlijk of totaal onpersoonlijk is.

Voeg aan die intrigerende opzet realistisch en sterk acteerwerk toe van beide zangeressen, Johanna Zimmer als jonge politiek activiste en Els Mondelaers als iets oudere vrouw die uit wanhoop haar man heeft vermoord, en er staat een stevige voorstelling. Ook heel mooi ondersteund door het lichtplan (Maarten Warmerdam) dat steeds in dienst van het verhaal staat. De lichtbronnen maken te allen tijde onderdeel uit van het decor, heel mooi gedaan.

Madrigalen

In de oorspronkelijke opdracht werd de eis gesteld madrigalen van Adriano Banchieri te verwerken. In de Venetiaanse première voelde dat misschien nog logisch aan; men is in Venetië en hoort madrigalen, maar men ziet ook een grimmig gevangenisdrama. Een soort twilightzone zou je dan kunnen denken. De madrigalen zijn op een creatieve en onheilspellende manier verwerkt in de compositie van Annelies Van Parys, vaak ook in flarden. Er wordt gespeeld met de verwachtingen van de uitvoertechniek. In principe voert kwintet B’Rock Vocal Consort ze uit in de gebruikelijke Renaissance-stijl, maar al snel wordt daar mee aan de haal gegaan. In één madrigaal nemen ze de glissandi van de zangeressen over. Een ander madrigaal wordt met dichtgeknepen neus en handen voor de mond gezongen, als uit een oude radio. Bij weer een ander madrigaal neemt de bas wat vrijheid om zijn partij een beetje losjes te zingen, ordinair gebral mogen we wel zeggen. Het draagt bij aan het twilightzone idee.

De compositie van Van Parys zit dus goed in elkaar en is verrassend en afwisselend. Maar waar het vooral begint te wringen, is dat de madrigalen zo buiten Venetië niet zo logisch meer zijn. Het ankerpunt voor deze helft van de twilightzone ontbreekt nu. Lang blijft er dan ook een soort vraag in de lucht hangen van wat Banchieri komt doen in een voorstelling die over twee ontheemde gevangenen gaat, uiteindelijk kun je met enige welwillendheid zeggen dat het gaat om de gevoelswereld van beide vrouwen. Er klinkt namelijk ook een mooi madrigaal op het moment dat zij hun romance beleven.

Zo beredeneerd zou je kunnen zeggen dat de vrouwen, nu ze uit hun eigen omgeving zijn gehaald, een soort hunkering voelen naar een onbereikbare buitenwereld (oude madrigalen), die zich uiteindelijk vertaalt in een wel bereikbare romance bestaande uit dat stuk menselijkheid dat zij met zichzelf mee de cel in hebben genomen.

Dat van die madrigalen buiten Venetië heeft dus iets ongemakkelijks, ook al zijn ze verder goed gebruikt door Van Parys. Er wordt soms dwars doorheen gezongen door de twee spelers, dikwijls ook worden er onheilspellende soms zelfs lelijke noten of geluidseffecten doorheen gemaakt door HERMESensemble onder leiding van Stijn Saveniers, die zelf de cellopartij speelt. De verwerking in de compositie blijft dus spannend, en ook de melodische lijnen in de zangpartijen die Van Parys schrijft verdienen lof, omdat ze natuurlijk aandoen en toch heel gevarieerd zijn. Zij laat Zimmer indruk maken door octaafsprongen of misschien nog wel grotere sprongen omhoog in de melodieën te verwerken. Zo komt Zimmer dikwijls onverwachts in de hoogte terecht, dat zingt zij bijzonder goed ook. Het is echt zonde dat Zimmer en Mondelaers (licht) versterkt worden, ik had ze graag onversterkt gehoord. Goed, Mondelaers valt soms wat weg in de laagte, maar dat had ik voor lief genomen. En er is een kort gesproken gedeelte van Zimmer, maar dat had anders opgelost kunnen worden.

Voice-over

Roept de structuur met madrigalen wat vragen op, de aanwezigheid van een voice-over gaat voor mij nog verder. Dit durf ik een vergissing te noemen. De voice-over, redelijk vaak terugkerend, benoemt wat regieaanwijzingen lijken te zijn. Dit is om twee redenen heel onhandig.

De eerste reden is dat het direct distantieert van het verhaal. Als we ons in de psychologie van de vrouwen proberen te verdiepen en we horen vervolgens dat ze naar elkaar toe moeten lopen als schaakstukken, gaat onze aandacht automatisch van inhoud naar vorm en van eigen interpretatie naar door de librettist voorgestelde invulling. Daardoor worden je eigen gedachten op deze momenten een halt toe geroepen. Je bent er even helemaal uit, zogezegd. De vrouwen degraderen ook van autonome individuen naar pionnen van de makers. Dit is dus echt zonde.

Maar er is nog een reden dat de voice-over bijzonder ongelukkig is. De regie van Minailo volgt de aanwijzingen namelijk in de regel niet op. De voorstelling heeft vaak iets van een schets van een zeventiende-eeuwse schilder (libretto) waar het uiteindelijke schilderij (regie) weliswaar in hetzelfde thema, maar voor de rest volkomen vrij overheen geschilderd is. Juist door de voice-over worden we ongemakkelijk op deze dubbelafdruk gewezen.

Zonder voice-over was de dubbelafdruk iets minder erg, maar nog steeds opvallend. Er is bijvoorbeeld sprake van een nare cipier in het verhaal, die de vrouwen begint te onderdrukken. Een acteur had voor de hand gelegen. In de regie van Minailo moeten we de cipier er zelf bij denken, het krijgt dus iets abstracts, wat jammer is als je het rauwe realisme als uitgangspunt neemt. Maar ook als men gaat voor het praktische of intieme van slechts twee zangeressen, dan wat te denken van het volgende:

de activiste is volgens het libretto in een t-shirt opgepakt en de cel ingegooid, in de regie zien we een wit gewaad wat voor gevangeniskleding door kan gaan. Ze is wild aan het schoppen volgens de andere vrouw, we kijken naar haar en ze schopt niet. Ze neemt wel heel veel plaats in, zingt de oudere vrouw over de activiste, terwijl we haar alleen nog in een hoekje heen en weer lopend hebben gezien. Dit soort dissonanten met het libretto voelen ongemakkelijk aan; het kan makkelijk als komedie aan gaan voelen. Maar door het sterke spel blijft de boel gelukkig overeind.

Zou er in het libretto worden geknipt zodat de oneffenheden verdwijnen, dan zien we dat Minailo een vloeiende, goed doorleefde en realistische regie heeft gemaakt.

Verrassend slot

Wat betreft het eind even een waarschuwing. Wellicht wilt u niet weten hoe het eindigt. Dan kunt u de volgende alinea overslaan.

De voorstelling eindigde best verrassend. “Ik zal je naam onthouden” zegt de oudere vrouw tegen de activiste. Ze heeft namelijk al uitvoerig gewaarschuwd dat gevangenen binnen de kortste keren in de vergetelheid verdwijnen. Wie van het publiek zal beseffen dat de jonge vrouw nooit haar naam heeft genoemd? Dit zal langs de meeste heen gaan. Terwijl de twee waarschijnlijk definitief gescheiden worden, is er dus in wezen niks om te onthouden dan een anoniem gedeeld moment. Terwijl ik dat besef, zingt een zangeres van B’Rock Vocal Consort een hele reeks aan namen. Allemaal mogelijke identiteiten van de anonieme activiste, tevens allemaal mogelijke activisten die in de gevangenis zijn verdwenen.

Verder kijken, luisteren en lezen.

Hier een trailer van Notwehr

*Interview met regisseur Sjaron Minailo