Het Festival in  Aix-en-Provence en de Salzburger Festspiele werden deze zomer bezocht door recensenten van Place d’ Opera. Hier de recensie  van De Speler van Prokofiev van Lennaert van Anken.

In mijn jaarlijkse zomertrip naar Salzburg heb ik weer een aantal opera’s mogen bezoeken tijdens de beroemde Salzburger Festspiele. Naast twee Mozart opera’s, zag ik drie premières binnen één week. De eerste daarvan was De Speler, Der Spieler – zoals geafficheerd in Salzburg – of Igrok in de moedertaal van de componist Sergei Prokofiev. Hoewel geboren in het huidige Oekraïne, staat hij bij het grote publiek bekend als één van de meest succesvolle Russische componisten met een zeer omvangrijk oeuvre. Hij schreef een zevental opera’s, naast evenveel onvoltooide opera’s. De Speler kan gezien worden als zijn eerste volwassen opera, waarvoor de componist overigens zelf het libretto schreef, gebaseerd op de gelijknamige roman van Dostojevski.

Plot

Centraal in de opera staat Alexei, een tenorrol die niet onder doet voor de rol van Hermann in de Pique Dame van Tsjaikovski. Alexei is verliefd op Pauline, wat hem er niet toe heeft weerhouden om vóórdat de opera van start gaat al haar geld te vergokken. Dat geld had Pauline nodig om haar schuld af te lossen bij de Markies, waarmee ze een relatie heeft. De vader van Pauline, de generaal, heeft het ook niet breed en wacht met smart op een verlossend bericht dat zijn tante (Babulenka) is overleden en hem een fortuin nalaat. Babulenka komt uiteraard levend en wel ten tonele, waarna ook zij gokverslaafd raakt en al haar fortuin vergokt aan de roulettetafels in de derde akte. Pauline ontvangt in het laatste bedrijf bericht dat ze gevrijwaard wordt van betaling van de schuld aan de Markies nu ze geen geliefden meer zijn, maar dat is haar eer te na: het liefst wil ze het geld van de schuld in zijn gezicht werpen. Alexei ziet hiermee zijn kans schoon om die schuld alsnog bijeen te sprokkelen. Met zijn laatste centen holt hij naar het casino, waar het geluk aan zijn kant staat. Hij weet de bank tot tweemaal toe bankroet te spelen. Teruggekomen geeft hij het benodigde geld voor Pauline’s gewenste daad terug in de veronderstelling dat ze van hem houden zal, maar zij werpt het geld in zijn gezicht en laat hem verbouwereerd achter.

De opera van Prokofiev biedt zo nu en dan best pakkende muziek, maar nu ik de opera voor de derde maal live heb gezien, kom ik langzaam tot de conclusie dat de opera zeer lastig interessant te maken is. Een topbezetting of een topdirigent kunnen de opera niet bezienswaardig maken. Het moet van de productie komen is mijn conclusie. Ook in deze productie kwam de opera namelijk niet volledig uit de verf.

Incoherente regie

Salzburg presenteerde de opera in de Felsenreitschule, dat een breed podium biedt met als uitzicht de beroemde bogengalerij van de paardenrijschool. Het productieteam, bestaande uit Peter Sellars (regisseur) en George Tsypin (decor – bekend van de Ring uit Amsterdam), hadden ervoor gekozen om een groot deel van die beroemde bogen af te dekken met de schermen die een paar jaar geleden speciaal gesneden zijn voor een andere productie, waardoor de hele wand nu haast als één vlakke rotswand oogt. Verder bestond het decor uit een zevental enorme draaitollen die tegelijk op een roulettetafels en ufo’s leken.

Sellars leek meer bezig geweest te zijn om na te denken waar hij de draaitollen te pas en te onpas de lucht in kon laten hijsen om ze ook weer snel regelmatig neer te laten dalen, dan dat hij een coherente regie aan het bouwen was die de dramatiek van de opera bloot zou geven. Want aan dat laatste schortte het in de productie in Salzburg. De opera kwam simpelweg niet tot leven. Nu is het ook zo dat de muzikale spanning moeilijk is op te bouwen in deze opera, omdat er weinig gepassioneerde momenten in het werk zitten. Maar daar moet je je dan juist op richten als regisseur, zodat de opera ondanks de muzikale tekortkomingen wel tot leven komt. Mijn persoonlijke inschatting is dat dit echter ook komt door de keuze om de opera in de Felsenreitschule te presenteren, die met dat brede ondiepe podium weinig ruimte laat voor intimiteit en daarmee spanningsopbouw. Maar het tegendeel werd ook bewezen door de waarlijk enerverende regie van De Idioot van Mieczyslaw Weinberg door Krzysztof Warlikowski die ook in de Felsenreitschule werd gepresenteerd tijdens het festival. Die regie werkte wel, omdat het uitgerekte toneel in meerdere speelvlakken was verdeeld, waardoor je het idee van meerdere ruimtes meekreeg. Iets dat voor De Speler ook perfect had gekund, zodat Sellars meerdere verhaallijnen had kunnen presenteren om daarmee meer lagen en daarmee meer spanning op te bouwen.

Muzikaal genieten

Ondanks de vlakke regie was er muzikaal wel genoeg te genieten. De beste bijdrage kwam van de hoofdrolspeler, Sean Panikkar, een tenor uit Sri Lanka. Hij zong de rol van Alexei met zeer veel gemak, perfecte intensiteit, fantastisch volume en goed stamina. Na zijn Oedipus Rex, de productie bij DNO van maart dit jaar, had ik dat niet verwacht. Maar hier op de bühne van de Felsenreitschule kwam zijn stralende tenor perfect tot zijn recht en zong hij zijn rol met verve. Als hij zo blijft zingen, wordt het een belangrijke zanger om in de gaten te blijven houden.

De rol van Pauline was zeer luxueus bezet met de huidige ster van het festival: Asmik Grigorian. Deze sopraan uit Litouwen (dochter van de in 2016 overleden tenor Gegam Grigorian) maakte al furore in Salzburg in diverse rollen uit opera’s van Strauss, Verdi, Puccini en Berg. Des te opvallender vond ik de keuze van Grigorian voor deze rol van Pauline. Naast dat het niet de hoofdrol is, is het in mijn beleving ook geen interessante rol. Dat in tegenstelling tot de andere belangrijke bijrollen in de opera. Uiteraard zong ze de rol met het juiste aplomb en finesse, maar het is zonde van haar talent om dat te verdoen met een rol als deze.

De Chinese bas Peixin Chen, die de rol van de Generaal op zich nam, was voor mij een onbekende. Het was een aangename kennismaking, want hij zong de rol van de Generaal, die vele malen interessanter is dan die van Pauline, met een prachtige sonore basstem die je niet vaak hoort. Babulenka was ook luxueus bezet met de eveneens uit Litouwen afkomstige Violeta Urmana. Zij werd telkens nogal knullig ten tonele gebracht in een rolstoel (wat helemaal niet kan in de Felstenreitschule, omdat je via een trapje het podium op moet). Het publiek kon dus zien dat ze wel gewoon kan lopen en dat de rolstoel er slechts voor de decoratie was. Maar Urmana is nog steeds een puike zangeres die een zeer geschikte stem heeft voor rollen in het genre van de wat oudere dames die nog steeds dramatiek kunnen tentoonspreiden.

Van de belangrijke bijrollen kan ik tot slot nog Juan Francisco Gatell melden (bij DNO ooit in de prachtige Il Viaggio a Reims en recentelijker in Don Giovanni). Hier zong hij de Markies. Zijn stem is niet groot, maar zijn voorkomen is als zijn stem prettig te noemen. De rest van de bezetting was (met name voor de gokscène in de laatste akte) bezaaid met deelnemers van het ‘Jonge zangers project’ van het festival, waarvan opviel dat ze allemaal goed tegen hun taak opgewassen waren. Het bleek een groep jonge enthousiaste zangers die hongerig zingen naar meer producties op dit niveau.

Luxe

In de bak zat de Wiener Philharmoniker, een luxe orkest dat het hele festival actief is in veel producties. De jonge Russische Timur Zangiev gaf het geheel uitstekend leiding. De muziek klonk fris en levendig, ondanks de tekortkomingen die de partituur rijk is. Het venijn zat hem natuurlijk in de staart, waar hij in de casino-scène iedereen bijeen moest zien te houden, wat wonderbaarlijk goed lukte. Nee, aan hem lag het niet dat de opera niet voldoende tot leven kwam. Dat schrijf ik op conto van Sellars, of misschien ook wel een beetje op dat van Prokofiev zelf.

De Speler is nog te zien in Salzburg vanavond 20 augustus, of  op 22 en 25 augustus. De voorstelling van  24 augustus wordt op Medici gestreamed en is op 3SAT tv te zien.

Verder lezen, luisteren en kijken

Hier de trailer van De Speler.

In 2013 bracht De Nederlandse Opera De Speler. Basia Jaworski schreef er over.