Zeer recent is door Dynamic een opname op Bluray uitgebracht van Doktor Faust van Ferruccio Busoni.  Het betreft een voorstelling op 14 februari 2023 in Teatro del Maggio Musicale Fiorentino in een productie van Davide Livermore met decors van studio Gió Forma en kostuums van Mariana Fracasso. Peter Franken duikt wat dieper in de opera.

Ferruccio Busoni werkte van 1916 tot zijn dood aan Doktor Faust. Hij liet het werk onvoltooid achter waarna het werd afgemaakt door zijn leerling Philipp Jarnach. Busoni schreef zelf het libretto, gebaseerd op de Faust legende.

In de middeleeuwen werd een versie van een Faust legende als volksvermaak gespeeld met poppen. Houten poppen met bewegende ledematen, een combinatie van handpoppen en marionetten. De opera van Busoni bestaat uit een dubbele proloog en drie scènes (Hauptspiele). Vooraf is een ouverture te horen met Paasmuziek en kerkklokken. Een koor zingt het woord ‘Pax’ (vrede). Daarna volgt een korte toespraak waarin de auteur zich tot het publiek richt en uitlegt dat hij zijn aanvankelijke plan om Merlijn of Don Juan als onderwerp te kiezen heeft laten vallen ten gunste van Faust. Zo’n toespraak is in lijn met het poppentheater waarin de poppenspeler zelf voor alle gesproken teksten moet zorgen. Tegelijkertijd geeft het Busoni de gelegenheid afstand te scheppen tot de Faust van Goethe die zich op dezelfde legende baseerde.

De opera

De eerste proloog speelt zich af in Wittenberg in de 16^e eeuw, dus na de opkomst van het Lutheranisme. Faust is Rector Magnificus van de universiteit. Terwijl hij aan het werk is komen er drie studenten uit Krakau onaangekondigd op bezoek die hem een boek over Zwarte Magie overhandigen, Clavis Astarte Magica ofwel de sleutel tot de magie van Astarte. Op zijn vraag welke tegenprestatie er wordt verlangd krijgt hij slechts als antwoord ‘later’.

De tweede proloog speelt zich diezelfde avond af. Faust volgt de instructies in het boek, maakt een cirkel op de vloer en gaat erin staan. Als hij Lucifer aanroept verschijnen er vijf lichtende objecten, onderduivels die door Faust worden bevraagd op hun kunnen in termen van snelheid. De eerste is zo snel als het zand in een uurglas. De vijfde komt niet verder dan een storm.

Dan verschijnt er een zesde, Mephistopheles, die claimt zo snel te zijn ‘als wie des Menschen Gedanke’ waarna Faust hem als dienaar accepteert. Hij eist dat van nu af al zijn wensen worden vervuld, hij alle kennis verkrijgt en een genie wordt. Mephistopheles stelt dat hij in ruil daarvoor na zijn dood hem zal moeten dienen. Dat gaat Faust te ver, maar hij bedenkt dat hij de Meester is wiens wil wet zal blijven zo lang hij wenst. Daarmee zou hij wellicht een betere deal kunnen afdwingen als het erom gaat spannen.

Mephistopheles is echter ‘way ahead of Faust’. Zijn schuldeisers staan voor de deur, de clerus is hem vijandig gezind wegens zijn Lutherse sympathieën (in Spanje hadden ze hem allang verbrand) en een soldaat,  de broer van een bezwangerd dienstmeisje, is naar hem op zoek.

Faust tekent met tegenzin het contract en valt flauw als hij zich realiseert zijn zielenheil te hebben verspeeld. Inmiddels heeft Mephistopheles op Faust’ aangeven al diens vijanden dood laten neervallen.

Behalve die soldaat want tijdens een intermezzo dat zich afspeelt in een kerk doet Mephistopheles zich voor als monnik die de soldaat de biecht wil afnemen, maar luist hem erin bij zijn collega’s door voor te wenden dat de arme sloeber hun kapitein heeft vermoord. Om bij hun meerdere in het gevlei te komen steken ze hem zonder pardon neer.

Het eerste Hauptspiel voltrekt zich aan het hof van de hertog van Parma op diens huwelijks dag. Faust arriveert als bijzondere gast met magische krachten en laat op verzoek wat kunstjes zien in de vorm van geestverschijningen. Als eerste krijgt men Salomo en de koningin van Sheba te zien, die niet toevallig sterk lijken op Faust en de hertogin in spé. Daarna Samson en Dalila, zelfde verhaal. Tenslotte Salome en Johannes de Doper waarbij een op de hertog lijkend personage de beul voorstelt. Ondertussen is Faust druk bezig de hertogin te versieren en de hertog krijgt dat in de gaten. Ze gaan er samen vandoor terwijl de als kardinaal vermomde Mephistopheles de hertog kalmeert door te wijzen op het bovennatuurlijke van hun wijze van verdwijning. Hij kan maar beter de zus van de hertog van Ferrara een aanzoek doen, dat voorkomt een dreigende oorlog.

Na een symfonisch intermezzo in de stijl van een Sarabande begint het tweede Hauptspiel, nu in een herberg in Wittenberg. Studenten discussiëren over Plato en metafysica. Als hij erin wordt betrokken stelt Faust dat ‘niets is bewezen en niets is bewijsbaar’. Na een citaat van Luther begint een groep katholieken ruzie te maken met een stel Lutheranen. Dan verschijnt Mephistopheles met de mededeling dat de hertogin is overleden en haar kind is gestorven. Faust krijgt de baby als herinnering aangeboden, maar het blijkt slechts een bundel stro te zijn. Als Mephistopheles deze laat branden verschijnt de schim van Helena van Troje. Faust probeert haar te omhelzen maar ze blijft buiten zijn bereik.

Dan komen de drie studenten uit Krakau weer opdagen om hun boek terug te vragen. Faust heeft dit echter verbrand en krijgt dan te horen dat hij om middernacht zal sterven.

Het derde Hauptspiel vindt plaats op het plein voor een kerk in Wittenberg. Mephistopheles is vermomd als de stadsnachtwachter en geeft aan dat de klok elf heeft geslagen. Uit de kerk klinkt gezang over genade en redding. Faust probeert naar binnen te gaan maar wordt de weg versperd door de soldaat uit het intermezzo. Faust wil zichzelf bevrijden door middel van een ultieme goede daad. Hij ziet een bedelende vrouw met een kind, de hertogin die hem het kind geeft. In het licht van de lamp van de nachtwachter ziet hij christus aan het kruis veranderen in Helena. ‘Gibt es keine Gnade?’ zingt hij. En in een uiterste poging zich van Mephistopheles te bevrijden: ‘Euch zum Trotze … die wir nennen böse…. An dieser hohen Einsicht meiner Reife bricht sich nun eure Bosheit und in der mir errungnen Freiheit erlischt Gott und Teufel zugleich’. Dat helpt natuurlijk, als god en de duivel niet bestaan is er voor hem niets aan de hand en kan hij rustig dood gaan.

Hij maakt weer een cirkel op de grond, gaat erin staan met het kind en draagt zijn levenskracht daar aan over. Vervolgens valt hij dood neer. Dan verschijnt de ‘nachtwachter’ en zegt: ‘Sollte dieser Mann verunglückt sein?’ Hij gooit Fausts lichaam over zijn schouder en loopt weg. Stemmen van verre herhalen diens eerder uitspraken: ‘Blut meines Blutes, Glied meines Gliedes, dir vermach’ ich mein Leben, ich, Faust, ich, Faust, ein ewiger Wille’.

De belangrijkste inbreng voor productie van Davide Livermore komt echter voor rekening van de computer gegenereerde beelden van D-Wok en de belichting van Fiammetta Baldiserri. De door hen gecreëerde visuele effecten zijn zeer effectief en vormen de perfecte ondersteuning van de vaak nogal summiere handeling. Aanvankelijk laat Livermore zijn spelers zich enigszins robotachtig gedragen, lopen in rechte lijnen met hoeken van 90 graden, gaan zitten, weer lopen etc. Vermoedelijk wil hij hier een link leggen met het marionettentheater Naarmate de voorstelling vordert worden die bewegingen wat natuurlijker al wordt het koor in verschillende gedaantes steevast keurig op een rij geplaatst. Het geeft het geheel een nogal statisch karakter al moet in aanmerking worden genomen dat de productie is ontworpen tijden de Covid pandemie.

Dynamic claimt hiermee een ‘world première on video’ te hebben uitgebracht. Dat heeft wellicht betrekking op een nieuwe kritische uitgave die is gehanteerd. In elk geval heeft Arthaus al eerder een opname van Busoni’s Faust uit Zürich uitgebracht, een productie uit 2006 van Klaus Michael Grüber, bekend van zijn Parsifal bij DNO.

Busoni’s muziek is grotendeels neoclassicistisch aan het begin, maar gaat tegen het einde steeds meer richting het idioom van de vroege Korngold. Hoe het ook zij, het ligt gemakkelijk in het gehoor. Zeker in een tijd dat componisten uit de eerste decennia van de 20^e eeuw wat meer in belangstelling zijn komen te staan, zou je verwachten dat Busoni wat vaker op het affiche verschijnt, naast bijvoorbeeld Korngold en Schreker

Als Wagner, de famulus van Faust, zien we de bas Wilhelm Schwinghammer die later terugkeert als ceremoniemeester aan het hof te Parma. De hertog wordt vertolkt door de tenor Joseph Dahdah die tevens de onfortuinlijke soldaat uit het intermezzo voor zijn rekening neemt. Beide heren een ruime voldoende in hun twee kleine rollen.

Als enige vrouw in het gezelschap moet sopraan Olga Bezsmertna de eer van haar vakgenoten hoog houden en daar slaagt ze uitstekend in. Het is bijna spijtig te noemen dat ze maar zo kort op het toneel aanwezig is. Dat geldt natuurlijk niet voor de tenor Daniel Brenna die de altijd dankbare rol van de duivel mag vervullen. Hij is goed bij stem en acteert redelijk binnen de hem toegestane mogelijkheden.

De titelrol is in handen van bariton Dietrich Henschel die een wat verwilderde Faust neerzet, een effect dat wordt versterkt door zijn wilde haardos en oogopslag. Hij weet goed te tonen dat Faust alles tegelijk wil en daardoor als vanzelf zijn richting niet kan bepalen. Dat maakt hem uiteindelijk tot een gemakkelijke prooi voor Mephistopheles. Diens openlijke chantage met schuldeisers en vijandige clerus geeft overigens wel een aparte wending aan het geheel, Faust was nog volop aan het twijfelen over zijn besluit, maar de deur werd voor hem dichtgegooid.

Busoni heeft zijn Faust veel tekst gegeven die hij hem laat debiteren langs tamelijk monotone zanglijnen. Zodoende wordt er veel van diens vertolker gevergd om de aandacht van het publiek te kunnen vasthouden. Henschel is vrij goed bij stem en houdt het prima vol tot het einde, maar weet onvoldoende te boeien.

De muzikale leiding is in handen van Cornelius Meister die er een aansprekend geheel van weet te maken.

Het is natuurlijk prachtig dat er eindelijk een tweede video opname van dit werk is verschenen zodat er een vergelijking tussen beiden gemaakt kan worden. Alles overwegend gaat mijn voorkeur uit naar de Arthaus opname uit Zürich, vooral vanwege de meer aansprekende beelden en de nauwgezetheid waarmee men de handeling op het toneel heeft weten vorm te geven.

Verder lezen, luisteren en kijken

Dietrich Henschel is een zeer veelzijdig artist. Hier een recensie van vorig jaar van een productie in het Festival Oude Muziek, waar hij ook dit jaar weer te horen was.

Hier de trailer van de productie van Doktor Faust.