Fanny en Alexander als opera in de Munt
De zeer succesvolle film van Ingmar Bergman Fanny & Alexander staat velen van ons als een echte filmklassieker in het geheugen gegrift. Rond kerst wordt Fanny & Alexander in Zweden bijna jaarlijks uitgezonden. Er kan dan gekozen worden uit de 5 uur durende oorspronkelijke tv serie of Ingmar Bergmans latere bewerking, een bioscoopfilm van tweeënhalf uur. Op 1 december 2024 heeft deze Ingmar Bergman, zijn weg gevonden naar het operatoneel in De Munt.
Alles uit de kast voor wereldpremière
De wereldpremière van Fanny & Alexander is op wens van directeur Peter de Caluwe tot stand gekomen. Het betreft een nieuwe creatie van componist Mikael Karlsson en librettist Royce Vavrek. De vertrekkende directeur, wiens huis juist gelauwerd is met de titel Operahuis van het jaar volgens de jury van de Oper! Awards – heeft alles uit de kast gehaald om de opera tot een succes te maken. In de cast van, maar liefst zestien solisten, zitten gelauwerde sterren als Anne Sofie von Otter ( huishoudster van de bisschop Justina), Thomas Hampson (bisschop) en Susan Bullock (grootmoeder Helena), de 77- jarige bekende Zweedse acteur en zanger Loa Falkman (Isak) staat wat betreft leeftijd in schril contrast met de 16- jarige Sarah Dewez (Fanny) en Jay Weiner (Alexander).
Voor de regie tekende Ivo Van Hove. Na zijn gedwongen vertrek in Amsterdam bij ITA, mag hij zich hier in zijn vaderland België onder De Caluwe rehabiliteren. Hij is natuurlijk geprezen om zijn interpretaties van het oeuvre van Bergman en heeft met zijn partner en scenograaf Jan Versweyveld uitmuntende toneelbeelden gemaakt. Zo prachtig dat zij de voorstelling goeddeels weten te redden.
Fanny en Alexander is de laatste film van de in 2007 overleden Ingmar Bergman. Het verhaal van twee kinderen die uit hun warme rijke nest van een gezin vallen als hun moeder hertrouwt met een Zweedse bisschop. Met de komst van hun stiefvader verliezen de kinderen hun recht op verbeelding, wat in het gezin waar vader, moeder en grootmoeder acteerden, heel gewoon was. Fantaseren heet voortaan liegen, en liegen wordt streng bestraft. In Bergman’s gedeeltelijk autobiografische coming-of-age verhaal laat hij juist de fantasie vrij bestaan naast de werkelijkheid. Hij schetst een enorm tableau van menselijke ervaring door de ogen van kinderen gezien. Bergman noemde de film ‘het totale resultaat van mijn leven als filmmaker’. En hoe mooi heeft Ingmar Bergman de menselijke levensweg verfilmd, met slimme technische zetten, gebruik van kleur en camera posities om het leven in al zijn momenten van treurnis, vertwijfeling en troost weer te geven.
Prachtig in beeld gebracht
Het prachtige, deels abstracte decor van de openingsscene, presenteert een grote tafel met daarboven twee kroonluchters. Op de achtergrond is een feeëriek Nordmann kerstbomenbos en het sneeuwt. Het personeel dekt een feestelijke tafel. Grote tafels met veel personen aan één zijde hebben gauw de neiging om op ’het laatste avond maal’ te lijken. Oscar (Peter Tantsits) de vader van Alexander, zal even later ook sterven op deze tafel en wordt in latere projecties als een soort Jesus Christ superstar in de opera gepresenteerd, dus de ‘laatste avond maal’ overeenkomst zal hier wel echt bedoeld zijn.
Alexander wordt achtervolgd door de dood van zijn vader. De regie streeft naar een soort droomwereld, die overweldigend goed tot leven komt door een enorme videomuur die Alexanders schuldgevoel en zijn fantasierijke vergelijkingen prachtig in beeld brengt. Dan is het decor plots met veel zwart wit. We zijn in het huis van de Bisschop, moeder is hertrouwd en het gezin moet met achterlating van bezit en fantasie kleurloos wonen. Daar aan tafel is de omgeving totaal zwarte met slechts koel blauw licht uit een tl-buis. De tien stokslagen die Alexander krijgt van de Bisschop zijn volgens zijn zeggen uit liefde.
Na de pauze zien we een abstracte stalen constructie van een kleine driehoek op het podium wat de zolderkamer voorstelt, waar Fanny en Alexander als straf zijn opgesloten. De projecties na de ontsnapping van Fanny en Alexander in een boekenkist uit het huis van de bisschop, zijn van een wonderlijke schoonheid. Ze wonen dan in de fantasierijke wereld van Isak, jeugdvriend van hun grootmoeder. Daar vind ook de volgende kosmische scene plaats, visueel het hoogtepunt van de opera. Voor de projectie van een nevel in het universum staat een zonderling figuur met de naam Ismael, hij draagt wijde kleding, mogelijk is hij een droombeeld, een alter ego van Alexander of een medium en er ontspint zich schitterende rook of nevel over de projecties van de film nevel, een fascinerend beeld! Voor hem staat Alexander, die mogelijk de dood van de bisschop veroorzaakt maar diens dood in ieder geval hevig wenst, en zo geschiedde.
Open einde
We zien de tafel van het begin van de voorstelling aan het einde weer. Alexander maakt dan wederom een radslag en Fanny lukt dat nog steeds niet, samen draaien ze rond, zoals ook in het begin van de voorstelling. Een beproeft concept en ook niets mis mee, de cirkel van het leven en het leven gaat door.
Sinds de aanvang van het stuk zijn we een kleine 3 uur opera verder. Zijn we een jaar later of twee jaar later in het verhaal? In ieder geval eindigen we met het doopfeest van de twee baby’s die ook in de film voorkomt.
Nog even komt, net als in de film, de geest van de bisschop in een projectie op de achtergrond om ons, maar vooral Alexander angst aan te jagen. Alexander lijkt niet akkoord te gaan met de verschijning van zijn demon stiefvader en alles goed gaat komen? Heerlijk een opera met een happy einde?
Rusteloze muziek zonder lijn
‘Oehoe oehoe’ klinkt het uit het Nordman dennenbos, het is ‘oermoeder’ Susan Bullock die als personage Helena een beetje zonder samenhang in de voorstelling rondloopt. Wat had kunnen beginnen met een prachtige vocalise door een geroemde dramatische sopraan is een saaie intro. Noch solist, noch componist staan hier te stralen. Waarom klinkt daar niet het prachtige en -ja zo voor de hand liggende; ‘jul jul strälane jul’ en waarom- als je dan toch een top cast in huis hebt- laat je dat niet door de meester van de ‘kerst crossovers’ zingen? De Zweedse zangers Anne Sofie von Otter heeft twee prachtige sfeervolle kerst cd’s opgenomen. Haar opkomst in het Amsterdamse concertgebouw met alleen een kaars staat nog vele bezoekers in het geheugen gegrift en ze had het hele publiek instant in kersstemming gebracht.
In de Munt uit de bak kreunt en kraakt het met veel wollige instrumentatie en bijzonder veel blazers en koper. Het is vooral een enorme kluwen van geluid waar eigenlijk niet veel touw aan vast te knopen is. Overwegend is het orkest ook echt veel te hard. Alle zangers worden sprekend of zingend versterkt en tijdens de voorstelling wordt die balans aldoor bijgesteld. Daar is op zich niets mis mee als dat goed gebeurt, maar zeker in de zaal en op het balkon is het geluid echt te hard en overstemt de muziek de zangers heel vaak. Wat ook stoort is de onrust van de muziek. Dan weer staccato, wat Philip Glass achtige lijnen, maar minder mooi, dan weer een kerkmuziek aandoend orgel. Percussie, gong, soundscape, koor achtige sampels of synthesizer effecten. Niet alles is lelijk, maar er zat geen rust, noch lijn in. Soms waren er aantrekkelijke melodielijnen maar dan ineens hoor ik achter me vogeltjes of gesis of water als onderdeel van het soundscape effect wat ook best wennen is. Ik dacht regelmatig dat iemand uit het publiek een piepend gehoorapparaat had. Ik ervaar het ook niet als onderdeel van het geheel of als verrijking van mijn beleving. Dirigent Ariane Matiakh dirigeerde haar debut bij het Symfonieorkest van de Munt met een koptelefoon op. Het is flauw om te zeggen dat ze die wat harder hadden moeten zetten, maar zo is het natuurlijk eigenlijk wel.
Zangers
Gezien het gebrek aan een goede partituur, het versterken van de solisten en het te harde geluidsbeeld is het lastig om de zangers te bespreken dus ik beperk met tot wat opmerkingen.
Anne Sofie von Otter heeft als in het grijs geklede zus en huishoudster van Bisschop Thomas Hampson niet heel veel te zingen. Wanneer haar spreekzang zich verplaatst van borst naar kopstem geeft dat een hele onaangenaam verschil in klank. Beter was het geweest de rol voor haar om te schrijven. Later beperkt de partituur zich tot borststem, wat goed klinkt en haar grote zangstuk is indrukwekkend, al krijgt ze hier niet echt fijn materiaal. Thomas Hampton is de stijve keurigheid ten top. Als enige compleet verstaanbaar in alles wat hij zegt. Nou zit je misschien niet te wachten op de woorden van deze bisschop, maar dat daargelaten. Wel irritant is zijn enorme uitspraak van alle klinkers. Het wordt bijna een komisch act voor een liedzanger. Bij de rol van Bisschop kan je het wel voorstellen en we weten niet of het hem gevraagd is en volgens mij doet Hampson toch iets te veel zijn best.
Polly Leech (Lydia)heeft veel koper onder haar zangstukken. Haar prachtige lage mezzo komt prima over het orkest gebulder en klinkt overtuigend, bravo voor dit voormalige lid van De Nationale Opera Studio in Nederland.
Ontdekking van de avond voor mij was Sasha Cooke (Emilie), van haar heb ik genoten en ik was geëmotioneerd van haar legato en stembuigingen. Ze heeft een warme rijke klank met toch een prettige klassiek accent zonder ouderwets ze zijn. Ook counter tenor Aryeh Mussbaum Cohen (Ismaël) was erg fijn in de eerder beschreven kosmische scene. Tot slot niets dan lof over Alexander, Jay Weiner, en Fanny, Sarah Dewez die lid zijn van de kinder-en jeugdkoren van de Munt, uitmuntende prestaties van talent uit eigen huis!
Onvoldoende kwaliteit
De Munt in Brussel mag zich opera gezelschap van het jaar noemen en dat komt vooral op conto van Peter de Caluwe. Dat is op zich een prestatie, ook zijn durf om deze wereldpremière te brengen en het gekozen materiaal is prima. Het had de voorstelling van het jaar kunnen worden, maar verzandt toch in een matige theatrale samenvatting van de film met muziek van onvoldoende kwaliteit, waar wat betreft de uitvoering niet veel meer aan te redden was. Met man en macht hebben Ivo van Hove en Jan Versweyveld hun best gedaan om er een boeiend stuk van te maken. En prachtige beelden zitten erin! Het einde was een beetje plotseling, hoe mooi was het geweest om de voorstelling te eindigen met de exacte woorden die Ingmar Bergman gebruikt uit het voorwoord van Droomspel van Strindberg;
‘Alles kan gebeuren, alles is mogelijk en waarschijnlijk. Tijd en ruimte bestaan niet. Tegen een vage achtergrond van werkelijkheid, ontspint de verbeelding en weeft nieuwe patronen.’
Verder kijken, luisteren en lezen
Fanny & Alexander zal op 13 december worden gestreamd op Medici.tv, Mezzo live en Auvio en live op Musiq3 radio worden uitgezonden. Op 15 januari 2025 volgt een radiouitzending op Klara.
Video over de muziek van Fanny & Alexander.
De auteur
