Salome in Antwerpen geen Gisèle Pélicot
Dominique Pélicot is veroordeeld tot twintig jaar cel voor het jarenlang, samen met vijftig andere mannen, drogeren en verkrachten van zijn vrouw Gisèle. Dit proces roept de vraag op of Frankrijk eindelijk een stap vooruit zet in de aanpak van seksueel geweld tegen vrouwen. Op de dag na de première van Salome bij Opera Ballet Vlaanderen in Antwerpen is Pélicot veroordeeld tot twintig jaar cel. De zaak reflecteert de ‘male gaze’, een thema dat ook centraal staat in de productie van Salome, die de objectivering en seksuele onderdrukking van vrouwen aan de kaak stelt. Met ontzetting concludeer ik dat deze mannen de vrouw zien met ‘de male gaze’, wat perfect aansluit en aan de kaak wordt gesteld in deze voorstelling van Salome.
Met ontzetting werd ook in 1905 gereageerd op de première van Salomé, ondertussen beschouwd als Richard Strauss’ meesterwerk. Het thema, de losgeslagen seksualiteit en de wraakzucht van een vrouw, choqueerde. De muziek was al even baanbrekend. Het werk heeft nu zo’n 120 jaar later nog niets aan kracht ingeboet.
Salome van Wilde en Strauss
Salome is een muziekdrama in een bedrijf van Richard Strauss, gebaseerd op het toneelstuk van Oscar Wilde. Het verhaal speelt zich af aan het hof van koning Herodes Antipas in Judea. De jonge prinses Salome raakt gefascineerd door Johannes de Doper (Jochanaan), die gevangen wordt gehouden. Zijn haatdragende speeches over moraal en zonde zijn vooral tegen Herodias, de moeder van Salome, gericht. Salome probeert Jochanaan te verleiden, maar hij wijst haar af, wil haar niet aankijken. Herodes heeft een ongezonde fascinatie voor zijn stiefdochter en vraagt haar om voor hem te dansen, belovend haar alles te geven. Na de beroemde Dans van de Zeven Sluiers wenst Salome het hoofd van Jochanaan op een zilveren schaal. Ze kust zijn dode lippen, waarna Herodes haar laat doden.
Kijken en bekeken worden
Ersan Mondtag, die eerder Der Schmied von Gent en Der Silbersee regisseerde voor Opera Ballet Vlaanderen, heeft voor Salome niet alleen de regie, maar ook het decor en kostuums ontworpen. Dit doet hij in de inmiddels herkenbare kleurrijke, flamboyant uitbundige stijl.Till Brieglen (dramaturg) maar vooral ook Piet De Volder, de muziekdramaturg, staan hem voortreffelijk bij in deze Salome. In de toelichting wordt een parallel getrokken tussen de historische Herodes, een vazal van het Romeinse Rijk, en hedendaagse dictators zoals Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko. De grote beelden met Herodes en Herodias in de vorm van een Sovjet-stijl man en vrouw, benadrukken deze associaties en zijn prachtig uitgevoerd (atelier verantwoordelijke Gino Seghersen).
Het decor bestaat uit een enorm draaiend bouwwerk dat een paleis aan de binnenzijde en achter de buitengevel en kerker weergeeft. Aan de zijkanten van de binnenruimte zijn rood pluche inpandige balkons die van een theater lijken. Het kijken en bekeken worden wat in deze versie van de opera duidelijk wordt benadruk, sluit daar goed bij aan. Het zou ook om een bordeel kunnen gaan en de vrouwen in naaktpakken zijn dan onderdrukte sekswerkers die later in opstand komen. Naarmate de opera vordert, draait het decor sneller en meer frequent, wat overeenkomt met de muziek en de opbouw naar de climax van het einde.
Complexe vrouw
In Ersan Mondtags Salome wordt de iconische figuur van Salome (Astrid Kessler) gepresenteerd als een complexe en gelaagde vrouw die door anderen en door ons wordt bekeken. In de beginfase zien we haar als puber, maagd, die huppelend naar haar moeder loopt, verveeld tijdens het banket naar buiten stapt, en daar de verliefde kapitein Narraboth (Denzil Delaere) om haar vinger windt. Ze pakt hem zijn machinegeweer af. Haar coming-of-age is snel en dramatisch: ze wordt gefascineerd door Jochanaan( Kostas Smoriginas) die haar moeder Herodias (Angela Denoke) verafschuwt en haar afwijst. Jochanaan ziet haar niet als mens maar als archetype van een vrouw, een bedreiging, een verleidster. In deze productie kijkt hij Salome wel aan, mogelijk is er zelfs iets tussen hen, maar dit blijft ambigu. Het vergroot de kracht van de boodschap, aankijken of niet, ze heeft geen kans. Mogelijk misbruikt hij haar of zien we slechts een gedachte van Salome zelf? Het verhaal en de muziek wringen zich nooit in een eenduidige richting, maar roepen voortdurend vragen op over verlangen en met wiens blik we kijken.
Vijf vrouwen, zeven sluiers
Mondtag presenteert ons niet één maar vijf Salome’s. We zien een combinatie van Aziatische dans, een Chiva met 10 armen, Indiaans heen en weer bewegende gezichten en vogue en andere moderne stijlen. Als de muziek een driekwartsmaat aanvangt wordt er door iedereen hedonistisch gewalst, wat het gevoel van sensuele ondergang versterkt. Wie zijn de dansende vrouwen? Een kust Salome op de mond, is dat zusterliefde? Is dit een geheim genootschap? Het gaat om een sekte van vrouwen met puntmutsen? Moeder Herodias zet dochter ter initiatie de puntmuts op. Er zijn associaties met heksen, ze lijken bezwerend in een kring te zitten tijdens de executie van Jochanaan. Ook is er gelijkenis met de Ku Klux Klan. Hoe dan ook, het loopt niet goed af noch met gekleurde noch met witte mannen in deze opera.
Salome wordt gepresenteerd als de verleidster, maar ook als tragische figuur die worstelt met de seksuele onderdrukking, mogelijk incest en verkrachting, de macht van Herodes( Thomas Blondelle), haar stiefvader. Gelooft ze dat de ‘heilige’ Jochanaan haar kan redden? Zij kent geen andere manier dan aandacht vragen door te verleiden. Hij wil niet naar haar kijken, wijst haar af. Hij overweegt niet eens haar te zien voor wie ze. Salome radicaliseert.
Mondtag biedt geen simpele antwoorden, maar schildert Salome als een meerdimensionaal figuur: de maagd, het meisje, de geliefde, de hoer, de moeder. Hoe kijken wij naar haar en wie kijkt er? Ze is zowel slachtoffer als dader, een product van haar tijd en haar omgeving, maar tegelijkertijd een archetype van de verleidelijke vrouw waar ieder zijn eigen etiketten op plakt. Mondtags Salome roept vragen op over de rol van vrouwen in de geschiedenis en in het theater, en daagt de conventionele clichés van haar als de verleidster uit.
Male gaze
De voorstelling gaat wat mij betreft over de ‘male gaze’, een term uit de feministische theorie die verwijst naar de manier waarop vrouwen in kunst, film en media vaak worden afgebeeld vanuit het perspectief van een heteroseksuele man. Het legt de nadruk op hoe vrouwen worden geseksualiseerd en gereduceerd tot objecten van mannelijk verlangen, in plaats van als volledige, autonome individuen. Vrouwen zijn bij voorbaat schuldig, het zijn heksen, hoeren, sirenes. Alleen door hun geslacht worden vrouwen anders behandeld en bekeken.
Expressieve pracht
Uit de orkestbak van opera Antwerpen bij de première op 18 december klonk een prachtige uitvoering. Het Symfonisch Orkest Opera Ballet Vlaanderen onder leiding van Alejo Pérez speelt dat het een lieve lust is. Het dondert kraakt en zoemt uit de orkestbak. Met 78 musici, dat zijn er 27 minder dan door Richard Strauss voorgeschreven, klinkt de gekozen bezetting voor deze zaal supertop. Over de hele linie stroomt de verdraaid moeilijke muziek prachtig door de zaal en zijn de hobo en dwarsfluit in de (leid)motieven heerlijk expressief of als het nodig is, weven ze hun melodieën met de prachtige violen, die subliem hun partijen spelen. Chapeau voor dit orkest en Alejo Pérez, die expressief en dienend aan de opera speelt. Het is nergens te hard, ook niet met het expressieve koper. Alejo Pérez toont zich een echte Strauss-specialist die recent nog Die Frau ohne Schatten in Tokyo dirigeerde.
Strauss,Wagner en oriëntalisme
Salome is de derde opera van Richard Strauss naar Wagneriaanse voorbeeld, hij was een enorme fan van diens muziek. De eerste twee opera’s flopten, maar in Salome weet hij een nieuw muzikaal idioom te ontwikkelen. De muziek van Strauss geeft expressie aan de verschillende karakters in de opera. Het overduidelijke oriëntalisme in Salomé, naar tekst van Oscar Wilde, verklankt Strauss in (voor westerse oren) oosters aandoende muzikale motieven. Dat hoor je meteen het beroemde klarinetloopje waarmee de opera opent. Stijgende arpeggio’s in de klarinetten, dus akkoorden waarvan de noten niet tegelijk, maar snel na elkaar gespeeld worden, gedempte strijkers en het zilverachtige geluid van de celesta zetten toon voor; ‘Wie schön is die prinzessin Salome heute Nacht!’ We horen de op Salome verliefde Narraboth. Hij krijgt van Strauss zangrijke, harmonische tonen en zanglijnen. Salome wordt gekenmerkt door onrust. Als zij aan het woord is, wordt de muziek gekenmerkt door snel wisselende toonsoorten en tempowisselingen. In de muziek onderstreept Strauss het ongrijpbare en onbereikbare van haar karakter, haar motief ondergaat veranderingen met gepunte ritmen en grote dalende toonsprong. Duidelijk samenkomend in de sinistere solo voor contrafagot aan het einde van het derde, begin vierde scene. Heel bepalend voor deze uitvoering is de oorspronkelijke magie van Salome als vrouw door de ogen van anderen (mannen). Is de rechtlijnige profeet Jochanaan aan het woord, dan zijn juist eenvoudige, langzame ritmes te horen. In de slotscène, waarin Salome in extase het lichaam en hoofd van Jochanaan liefkoost, breekt Strauss’ muziek haast uit zijn voegen met schurende dissonanten. De partituur zoekt hier de absolute grenzen op van de tonaliteit. Wanneer de eindfase aanbreekt en het slot van de opera krachtig paal en perk stelt aan de voorgaande gebeurtenissen en er executie plaatsvindt, is er meteen herstel van de muzikale orde en de tonaliteit.
Zieke zangers
Ziekte kwelt blijkbaar deze productie van Salome. Vooraf wordt aangekondigd dat zowel Thomas Blonde (Herodes) als Kostas Smoriginas (Jochanaan), wel zullen zingen, maar zich laten zich verontschuldigen voor stemproblemen als gevolg van verkoudheid. Er zijn eigenlijk maar drie grote rollen in de opera en in de wandelgang hoorde ik dat ook Astrid Kessler (Salome) de afgelopen weken ziek was geweest. De persvoorlichting bevestigde dat desgevraagd. Reden voor mijn navraag was dat ik haar vocaal beslist onvoldoende vond. Bij aanvang ging het moeizaam en dan denk je zenuwen en toen leek het even best goed te gaan. Ze heeft op zich een mooie stem, maar gaandeweg de voorstelling had de stem geen uithoudingsvermogen, was ze in de hoogte onstabiel en onzuiver en had laag weinig volume en klank. Deze titelrol is natuurlijk een enorme uitdaging, waar maar weinig sopranen ideaal voor zijn. Het vocale bereik is enorm, van briljante hoge B’s tot een donkere G onder de middelste C. Bovendien vereist de dramatische situatie een echte zingende actrice. Dat laatste ging Astrid Kessler goed af. De productie is zo aardig dat ik ook nog zal proberen de alternerende cast te zien in Gent met Allison Cook als Salome, Michael Kupfer-Radecky als Jochanaan en Florian Stern als Herodes.
Overtuigende visie
De politieke en existentiële thema’s in Strauss’ Salome worden door Ersan Mondtag en Piet De Volder overtuigend naar het heden gebracht. Het orkest speelt een hoofdrol. Hoewel de vocale uitvoering van Salome mogelijk beïnvloed werd door ziekte, en de andere grote rollen zich verontschuldigden, werd er goed geacteerd. Er was veel te genieten van de prachtige muziek van Strauss, de indrukwekkende decors en de sterke regie en dramaturgie.
Jochanaan en Herodes zou kunnen staan voor alle mannen die Giséle Pélicot hebben bezocht. Voor alle mannen die vrouwen eng vinden, om welke reden dan ook. Vrouwen afwijzen als mens, als gelijke komt nog steeds voor en is van alle tijden. Mensen met een vertekend mensbeeld, doen ‘het’ uit frustratie met een gedrogeerde vrouw. Vijftig mannen hebben Giséle Pélicot verkracht, ze hebben haar niet gezien om wie ze is en hebben haar nooit aangekeken.
Verder kijken, lezen en luisteren
Video achter de schermen van Salome
De twee sopranen die Salome zingen
In 2022 gaf De Nationale Opera drie concertante uitvoeringen van Salome
De auteur
