Overweldigende Die ersten Menschen DNO
De Nationale Opera herneemt dit seizoen Calixto Bieito’s productie van Die ersten Menschen, ingestudeerd door Astrid van den Akker, het enige muziekdrama dat Rudi Stephan (1888-1915) in zijn korte leven voltooide. Het werk stond in 2021 op het programma gedurende de corona periode met alle beperkingen van dien*. Vandaar dat is besloten het nu voor een groter publiek toegankelijk te maken: een zeer goed besluit, het werk verdient beslist meer bekendheid. De première op 22 januari werd een triomf voor alle medewerkenden.
In 1915 nam Stephan vrijwillig dienst in de groothertogelijke Hessische bijdrage aan het Duitse leger. Had hij niet moeten doen, want tien dagen na zijn vertrek uit zijn woonplaats Worms werd hij aan het oostfront door een Russische tegenstander door het hoofd geschoten. Een veelbelovende muziekmaker werd in de knop gebroken. Want dat was Stephan; hij had al een paar orkestwerken op zijn naam, evenals stukken voor soloviool en voor ensembles.
Zijn opera was de eerste grote compositie, net klaar toen de oorlog in 1914 uitbrak. Een geplande première begin 1915 moest worden geschrapt. Postuum lukte dat wel in 1920 in Frankfurt. Her en der werden er nog opvoeringen gerealiseerd, maar de dode Stephan viel weg tussen de levende tijdgenoten die konden door componeren als Franz Schreker, Erich Korngold, Alexander Zemlinsky, Alban Berg en niet te vergeten Richard Strauss. Die ersten Menschen blijkt een interessante aanvulling op het beeld van de operacultuur in de eerste helft van de twintigste eeuw. De opera is gecomponeerd in laat-romantische stijl en het laat zich raden dat Stephan vermoedelijk eenzelfde kant zou zijn opgegaan als bijvoorbeeld Schreker.
Genesis
Librettist Otto Borngräber nam als uitgangspunt de episode uit Genesis over het begin van het menselijk geslacht. Bij aanvang zijn we gevorderd tot een situatie waarin Adam en Eva twee volwassen zonen hebben, Kain en Abel. In de opera worden ze vertolkt door Adahm (bas-(bariton)partij), Chawa (sopraan), Kajin (bariton) en Chabel (lyrische tenor).
Adahm is met de schepping meegegroeid, hij is niet meer de sexy jongeman waar Chawa ooit zo gek op was. ‘Maar toen kwam de tijd. Ik groeide gewoon door en uit mij groeide de mens’, zingt hij. Hij heeft zich op zijn werk gestort, het ontwikkelen van land- en tuinbouw gaat niet uit zichzelf. Chawa ervaart die zelf opgelegde verantwoordelijkheid niet en is als het ware blijven steken in een sterk door hormonen bepaalde fase. Zij is helemaal nog niet oud, die twee zonen zijn gewoon jonge kerels en sowieso was de levensverwachting van de mens toen flink hoger, als we de bijbel mogen geloven. Kortom, Chawa voelt zich beknot en gedraagt zich in de opera als een geile jonge meid.
De hedendaagse toeschouwer, en die verschilt in dit opzicht niet wezenlijk van het premièrepubliek uit 1920, ziet de bui al hangen. Een aantrekkelijke moeder die eigenlijk maar aan één ding kan denken met twee gefrustreerde jongens die nergens een vrouw kunnen vinden omdat ze volgens de religieuze mythologie nu eenmaal alleen op de wereld zijn, een disfunctionerend gezin van vier personen.
Epifanie
Chabel heeft een epifanie waarin hem een wezen wordt geopenbaard dat ouder is dan Adahm, een soort oervader die hij god noemt. Hij vindt als het ware de religie uit. Evolutionair is dat de ontwikkeling van homo sapiens reflexus in homo sapiens reflexus religiosus. Het wordt gelijk groot aangepakt, er moet een lam worden geofferd en een tempeltje voor dit opperwezen worden gebouwd. Chawa vindt hierin een kortstondige levensvervulling maar merkt al snel dat ze door deze god te eren er in haar persoonlijke leven niet waarneembaar op vooruit is gegaan. Adahm gaat geheel mee in Chabels nieuwe kijk op hun bestaan maar laat Chawa nog steeds in haar sop gaarkoken. Kajin, de ruigste van de twee zonen, moet er sowieso niets van hebben. Hij wil een wilde vrouw en geen zelf bedacht opperwezen.
Als Chawa in het donker haar zoon Chabel vereenzelvigt met de jonge Adahm en Chabel zich sterk tot haar aangetrokken voelt, komt alles tot uitbarsting. Kajin was al langer onder de indruk van de seksuele potentie van zijn moeder. Eigenlijk was zij gewoon die wilde vrouw die hij nergens kon vinden. Als Chabel voor de zoveelste keer de voorkeur krijgt boven hem, kan hij zich niet langer beheersen. Hij slaat zijn broer dood en heeft seks met zijn moeder. Op dat punt heeft ze onbedoeld weliswaar even haar zin kunnen krijgen maar de dood van haar zoon overschaduwt alles.
Deze catastrofe brengt Chawa en Adahm opnieuw bij elkaar, ze beginnen feitelijk van voor af aan met het creëren van het menselijk geslacht. Kajin wordt letterlijk het bos ingestuurd. Daar mag hij blijven zoeken naar die wilde ongetemde vrouw waar hij zozeer naar verlangt.
Fenomenaal
Bieito richt zich geheel op de seksuele problemen en daaruit voortkomende neuroses van Chawa en haar twee zonen. Hij laat de handeling zich voornamelijk afspelen rond een grote tafel, eraan, erop of eronder. Bij aanvang staat deze tafel helemaal vol met vruchten en bloemen. Annette Dasch als Chawa roeit zich op erotische wijze van het ene hoofdeinde naar het andere, waaraan Adahm alleen maar aandacht heeft voor zijn laptop. Dasch is een fenomenale actrice die heel goed kan zingen, een voltreffer om haar in deze rol te casten, een schitterend theaterdier. Feitelijk is Chawa de femme fatale in het werk en dat aspect blijkt bij Dasch in goede handen, met dank aan Bieito. Ik heb Dasch al meermalen aan het werk gezien en ben altijd onder de indruk van de wijze waarop ze haar personages gestalte weet te geven. Overigens is ze binnenkort bij Oper Köln te zien in een operette getiteld Eine Frau von Format. Uiteraard vertolkt ze daarin de titelkrol, toepasselijker kan het niet.
De bas-bariton Kyle Ketelsen is een afstandelijke familievader in driedelig pak met weinig oog voor de problemen in zijn gezin. Zijn zoons zijn aanvankelijk smetteloos gekleed in smoking maar gaandeweg komt iedereen onder de vlekken en rommel te zitten. Het slachten van een lam, een knuffel met echt toneelbloed, luidt een nieuwe fase in, niet alleen in het gezin maar ook in de ontwikkeling van de mensheid. Waaruit kan de idee zijn voortgekomen om levende wezens te offeren aan een onzichtbare godheid? In dat opzicht is de joodse religie, hoewel vernieuwend in de zin dat deze monotheïstisch is, nog een exponent van oudere tradities die zijn opvolger islam en aftakking christendom volledig zouden laten varen.
Kajin wordt vertolkt door bariton Leigh Melrose die op meesterlijke wijze het afgewezen kind gestalte weet te geven. Genesis houdt het erop dat zijn offer werd geweigerd en dat van zijn broer wel werd aanvaard. Maar ja, die kwam dan ook met een vermoord dier aanzetten in plaats van landbouwproducten. Hier is het de voorkeur die beide ouders nadrukkelijk uitdragen voor de lieve Chabel: Kajin is hen te ruig.
Tenor John Osborn is een zeer goede Chabel, prima zang en wat wereldvreemd en dromerig geacteerd. Hij zat goed in zijn rol.
De handeling speelt zich af op het voortoneel, waar normaliter het orkest zit. Het orkest is achter een doorschijnend doek geplaats op het achtertoneel. Ik moest werkelijk alle zeilen bijzetten om tegelijkertijd zowel de vaak wat gedateerde teksten, de zang, het acteren als de orkestbegeleiding in me op te nemen. Dat had vooral van doen met onbekendheid met dit werk, alles is nieuw. Stephan schrijft een groot orkest voor en hanteert een muzikaal idioom dat niet geheel onverwacht doet denken aan Wagner en Strauss. Maar ook het klankbeeld van de ouverture tot Schrekers Die Gezeichneten is heel geschikt om een idee te krijgen van zijn muziek. De instrumentatie doet me bij vlagen denken aan Berlioz, als er sprake is van een alles bedekkende deken van geluid doordat de blazers als een blok spelen en soms ook nog samen met de strijkers.
Het Rotterdams Philharmonisch Orkest bracht de partituur op schitterende wijze tot leven, mede dankzij dirigent Kwamé Ryan die de muzikale leiding van de voorstelling had.
Die ersten Menschen bij DNO is een geweldige theaterervaring die geen enkel operaliefhebber zou mogen missen. Ga erheen, er volgen nog vier voorstellingen.
Die ersten Menschen is nog te zien op 24, 28, 30 januari om 20.00 uur en op 2 februari als matinee om 14.00 uur, allemaal in De Nationale Opera & Ballet in Amsterdam.
Verder kijken, lezen en luisteren
Video introductie met dirigent Kwané Ryan over Die ersten Menschen
*Franz Straatman over de eerste uitvoering van Die ersten Menschen in 2021