Teveel rood touw in vocaal mooie Idomeneo
De tragiek van een belofte. Dat is in het kort het verhaal van Idomeneo, koning van Kreta. Wolfgang Mozart schreef er in 1780/81 de muziek bij op basis van een libretto door Giambattista Varesco, die gebruik maakte van een Frans toneelstuk over de legendarische vorst die deelnam aan de oorlog tegen het machtige Troje. De stof was maar één keer eerder benut voor een opera (van de Fransman André Campra). Mozart had dus weinig concurrentie op dit vlak toen hij van de keurvorst van Beieren de opdracht kreeg om voor het carnaval van januari 1781 een grote opera te componeren.
Maar een carnavalsopera werd het niet, wèl een heroïsch sterke lyrische tragedie. Desalniettemin leek het er vrijdag 7 februari in de nieuwe productie door De Nationale Opera sterk op dat het carnaval hoogtij vierde. Tijdens het hele eerste bedrijf duikelden dansers over elkaar, hingen zij op allerlei manieren aan enorme gordijnen van rode touwen, en werden ook de zangers in het visuele spektakel opgenomen.
Het begon meteen in de stevig gespeelde eendelige ouverture door het Nederlands Kamer Orkest onder leiding van Laurence Cummings. De soms kolkende muziek past precies bij het gegeven dat een wilde zee de terugkerende Kretenzers overvalt en laat verdrinken. Regisseur Sidi Larbi Cherkaoui zette de schuimende zee om in een ballet van streetdance achtige allure met Neptunus (een indrukwekkende danser in witte kledij) als centrale figuur. Best spannend om naar te kijken, maar bij dit optisch geweld had het moeten blijven.
Indrukwekkende Behle
Idomeneo redt zichzelf en zijn leger door aan Neptunus, de god van de zee, een belofte te doen. Indien hij en de zijnen overleven, zal hij de eerste persoon die hij tegenkomt, als offer aanbieden. Dat is Idamante, zijn zoon. Die tragiek dringt bij Idomeneo pas goed door in de vierde scène van het tweede bedrijf. In een dramatisch recitatief realiseert hij zich dat zijn hart versplinterd wordt door zorgen om zijn zoon, door de liefde die Idamante koestert voor de Trojaanse prinses Ilia en de verbeten liefde die de Griekse prinses Elettra toont voor Idamante. Wanhopig klinkt dan ook Idomeneo’s aansluitende aria ‘Fuor del mar ho un mar in seno / Ontkomen aan de zee, draag ik in mij een zee’. De Duitse tenor Daniel Behle gaf expressief klank aan de tegenstrijdige emoties. Gekleed in een ruige mantel over een soort harnas oogde hij indrukwekkend. Ook de andere personages droegen fantasierijke kostuums naar ontwerp van Yuima Nakazato.
Ilia zet de toon
Je zou denken dat Idomeneo meteen in de eerste scène van het eerste bedrijf als titeldrager het drama binnenstapt. Maar het is Ilia die het verhaal opent. In een lang recitatief zingt zij hoe zij als Trojaanse gevangen werd genomen tijdens de oorlog en hoe de Kretenzer prins Idamante haar redde tijdens de storm op zee. Zij werd op slag verliefd op de ‘vijand’ (omgekeerd ook). Het recitatief wordt afgerond met een aria waarin Ilia afscheid neemt van haar verleden: ‘Padre, germani, addio!/Vader (Priamos), broeders, vaarwel! Sopraan Anna El-Kashem (van Russische oorsprong) zong haar klacht met een weliswaar krachtige, naar mijn smaak wat scherpe stem.
De scène loopt soepel over in de opkomst van Idamante, waarna zich een recitatief in afwisseling volgt tussen de gelieven. Dat eindigt in ook een aria voor Idamante: ‘Non hò colpa/Mij treft geen schuld’. Mozart en Varesco trekken de toeschouwer meteen het drama in. Zo is de hele opzet van deze opera waarin Mozart een stap voorwaarts zette naar de speelstukken die hij later zou schrijven. Hij keerde zich af met dit lyrische drama van de toen nog gebruikelijke stijf vormgegeven opera seria.
Mezzo sopraan
Voor de rol van Idamante hadden muzikale leiding en regie gekozen voor een mezzo-sopraan, de Italiaanse Cecilia Molinari. Mozart zette bij zijn wereldpremière een castraatzanger in die rol. Maar bij een bewerking in 1786 voor een heropvoering in Wenen bouwde hij Idamante om naar een tenorligging. Doorgaans is dat nu de praktijk, alhoewel bij de vorige productie van Idomeneo bij DNO (2004) ook voor een mezzo werd gekozen: Joyce Didonato,
In de aankleding zag Molinari er toch teveel uit als een vrouw Zij zong en beeldde een krachtige persoonlijkheid uit, maar in combinatie met de sopraan van El-Kashem en ook met die van sopraan Jacquelyn Wagner als Elettra, klonk er weinig contrast. Dat deed zich negatief gelden in het beroemde kwartet uit het derde bedrijf ‘Soffrir più non si può/Niemand kan méér leed doorstaan’. De drie dames vloeiden zodanig samen dat de vierde stem, tenor Behle, er als het ware bijhing.
Hartstocht
Als Elettra solo maakte Wagner veel indruk met haar reactie op de vermeende dood van Idomeneo. In de aria ‘Tutte nel cor vi sento/Ik voel u woelen in mijn hart’ legde Mozart een kleuring en hartstocht die vooruit wees naar de latere wraakaria van de Koningin van de nacht. Gelukkig geen dans er bij, noteerde ik in mijn programmaboek. Wel een met furieus spelend orkest.
El-Khashem maakte in het tweede bedrijf lyrisch indruk tijdens haar confrontatie met toekomstig schoonvader Idomeneo in de aria ‘Se il padre perdei/Nu ik mijn vader (Priamus) en vaderland verloot. Mozart instrumenteerde deze scène gevoelig met concerterende blazers, door de betreffende musici van het Nederlands Kamer Orkest subtiel uitgewerkt. El-Khashem bereikte haar hoogtepunt in het lieflijke en beroemde ‘Zeffiretti lusinghieri/Zachte briesjes’ aan het begin van het derde bedrijf.
Het daaraan voorafgaande hele tweede bedrijf straalde in de orkestrale onderbouwing glansrijk. En wat de aandacht zeer hielp was de betrekkelijk bescheiden inbreng van de dansers van de eigen groep van de regisseur, de Eastman Dance Group. Ook in het derde bedrijf was het touwenspel gereduceerd. Voor regisseur Cherkaoui verbeelden de koorden de relaties tussen de personages. Je zou denken dat die toch worden uitgedrukt in Mozarts muziek. Wat ook gebeurde dankzij de mooie, soms superieure vocale prestaties.
Verrassende Vrielink
Voor een grote verrassing zorgde de jonge Nederlandse tenor Linard Vrielink. Hij kreeg de kleine rol toebedeeld van Arbace, de raadsman van Idomeneo. Arbace heeft een paar dialogen met Idomeneo en Idamante en ook een mooie, kleine aria in het begin van het tweede bedrijf. Maar Mozarts Arbace, de tenor Domenico de Panzacchi, wilde graag meer. In een brief aan zijn vader schreef Mozart: ‘Die goede oude man moet men toch ook wat gunnen, en omdat hij een goed acteur is, een goed effect zal hebben’ voegde de nog net 24-jarige Wolfgang een flink recitatief met een groots opgezette aria in voor de op dat moment 48-jarige Panzacchi. Doorgaans worden beide aria’s voor de ‘goede oude man’ geschrapt. Maar dirigent Cummings gaf Vrielink het volle pond. Voor de nog jonge Nederlander (leeftijd onbekend) bekend terrein want hij zong met groot succes dezelfde partijen in februari 2024 in München tijdens een concertante uitvoering geleid door Simon Rattle. Vrielink herhaalde zijn succes op grootse wijze op het podium van het Amsterdamse operahuis. Mozart schreef voor zijn ‘oude man’ een bravoure stuk met spectaculaire hoge topnoten. Vrielink paktet ze als een Epke Zonderland aan de rekstok. Het publiek juichte en herhaalde die bijval voor notabene een bijrol tijdens het slotapplaus.
De zee
Opvallend hoe de zee, na het stormachtig begin, een rol blijft spelen. In enkele koorstukken wordt het wisselend karakter bezongen. Groots in het slotkoor van het eerste bedrijf. Heel fraai in het duet van zeelieden en Elettra: ‘Placido è il mar, andiamo / Kalm is de zee, laten we vertrekken’. Elettra zal met Idamante naar Argos vertrekken om te ontkomen aan het offer dat Idomeneo moet brengen. Kort daarna breekt echter de hel los als Neptunus woest wordt over de verbroken belofte. Het Operakoor zong met verve deze passages. Maar in de regie zag het er statisch uit. In het enige moment dat er een draaikolk achtige beweging van de koormassa plaatsvond, verliep dat rommelig en bovendien uit de maat. En geen zee te zien, alleen wild bewegende rode touwen!
In het vrijwel decorloze, donkere toneelbeeld (alleen gordijnen van touwen, ontworpen door Chiharu Shiota), kwam in het derde bedrijf enige verbetering door een prominent opgestelde troon voor Idomeneo en een trappenconstructie om de offerscène door de hogepriester (tenor Angel Romero met vol geluid) reliëf te geven. Maar dan grijpt Neptunus in: een onzichtbare La Voce, omspeeld door drie bazuinen en twee waldhoorns, zoals Mozart in een brief aan zijn vader meedeelde, heft de banvloek op. Het moest schrikwekkend klinken, zo adviseerde vader Mozart.
Gelukkig slot
Plechtig, met de gewenste pauzes tussen de frases, liet dirigent Cummings deze scène verlopen, kleurrijk begeleid door het koperkwintet, en indrukwekkend gezongen door de Oezbeekse bas Jasurbek Khaydarov. La Voce beveelt dat Idomeneo afstand doet van de troon ten gunste van zoon Idamante, en dat hij mag trouwen met Ilia. ‘De liefde overwon’ zo zingt La Voce aan het eind. Elettra slaat volgens het Franse origineel de hand aan zichzelf. Maar Mozart wilde een happy end. Een kroningsscène met een jubelend slotkoor ‘Daal neer , Amor’ rondde de tragiek van een belofte in glans af. Was het vanwege carnaval dat Mozart er ook nog een ballet achteraan componeerde? Dat bleek geschrapt; de streetdance zat al in de ouverture!
Verder kijken, luisteren en lezen
Dirigent Laurence Cummings sprak met Place de l’Opera
De auteur
