Festen van Turnage overdonderende triomf
Op 11 februari zag een volgepakt Royal Ballet & Opera House Covent Garden ademloos de wereldpremière van Festen van Mark-Anthony Turnage op een libretto van Lee Hall. De opera is gebaseerd op en volgt de plot van de Deense Dogme-film van Thomas Vinterberg and Mogens Rukov. Donker, zeg maar gerust gitzwart, maar beeldschoon.
De toeschouwers, op deze premiere avond een echt ‘who is who’ in de Britse operawereld, worden welkom geheten in het familiehotel op het 60ste verjaardagsfeest van Helge Klingefeldt. Op de stoelen in de zaal liggen de uitnodigingen en boven het toneel hangt een portret van Helge met een felicitatie. Dit wordt echter een feestje waar weinig gevierd gaat worden.
Lawine
Als eerste checkt de oudste zoon van de jarige, Christian in, gevolgd door broer Michael die niet op de gastenlijst staat. Niet zo vreemd als je bedenkt dat hij niet op de begrafenis van hun zusje Linda is gekomen.De andere gasten stromen binnen. Zakenrelaties en familieleden, allemaal uit op een leuk feestje. Zelden heb ik een openingsscène met zo weinig woorden (hello, hello, hello) zo effectief op een operanühne neergezet gezien.Bij navraag laat Christian weten dat hij zeer zeker een toespraak heeft voorbereid.
Na een Deens verjaardagslied en een toost van de jarige, trekt iedereen zich terug in hun kamers om zich klaar te maken voor het diner. De eerste donkere kanten worden getoond in gesplitste ruimtes. Snel wordt duidelijk welke geheimen zich in deze ruimtes hebben voltrokken. Iedereen komt in vol ornaat aan tafel. De lawine komt langzaam maar zeker op gang.
De toespraken, krachtig en naar het eind haast onmachtig aangekondigd door de Duitse ceremoniemeester Helmut von Sachs (een in omvang niet enorme, maar geweldige rol van Thomas Oliemans) worden geen lofzang op de jarige. Integendeel. De donkerste geheimen komen boven water; het seksueel misbraak van zijn kinderen door vader Helge en de zelfmoord van dochter Julia. Daarbij nog een flinke dosis racisme, alcoholisme en geweld vormen de ingrediënten van de drie aktes van Festen. Compact, zonder ook maar één overbodig woord, zonder een maat muziek te veel, zonder ook maar één overbodig theatraal effect. Een in alle opzichten perfecte opera.
Klankwereld
De muziek van Turnage is rijk aan stijlen en kleuren. Van ritmisch dreigende klanken, aan Shostakovich doen denkende scherpe en snijdende harmonieën, van jazzy passages en muzikale grapjes, tot aan lyrische passages waarvoor Richard Strauss getekend zou hebben. Elke scene, elk personage heeft een eigen klankwereld, zonder in clichématige leidmotieven te vervallen. De overgangen in de vertellingen worden door Turnage soms genadeloos hard en kort, maar soms juist in spannende en liefdevolle lyrische intermezzi vormgegeven. De ‘interludes’ met gesloten doek van liefelijk behang, lijken een 21ste– eeuws eerbetoon aan Benjamin Brittens Sea Interludes uit Peter Grimes. Net als in Grimes vormen die interludes de schakels tussen het onvermijdelijke drama van voorafgaande en de er op volgende scenes. Opera zoals opera bedoeld is, of in ieder geval opera zoals de kunstvorm optimaal kan werken.
Perfekte dictie
Het prachtige, efficiënte, maar waar nodig, poëtische libretto van Lee Hall is woordelijk te verstaan. Ook in de volle scenes, waarin maar liefst 26 solostemmen en gemengd koor op de bühne staan, is de tekst perfect te volgen, mede door de voorbeeldige dictie van alle artiesten. Hilarisch is de scene waarin de soep besproken wordt. Een deel van deze prestatie komt zeker voor rekening voor de grote Dame Felicity Palmer, die als dictie coach wonderen heeft verricht.
Ook dirigent Edward Gardner draagt bij aan de transparantie van de zang. De balans tussen het meer dan voortreffelijk spelende orkest van de Royal Opera in de bak en de zangers op het toneel is altijd goed. Nooit worden de stemmen overstemd door de rijke orkestraties en er is complete harmonie tussen orkest, zang, handeling en expressie. Gardner heeft volledige controle over de complexe partituur en dirigeert met grote precisie en expressie.
Kracht van de muzikale taal
Maar het is de kracht van de muzikale taal van Turnage die Festen maakt tot het overdonderende succes. Turnage heeft voor elke rol de juiste toon, kleuren en tessituur gevonden. Alle zangers lijken in hun eigen ‘comfort zone’ te zingen, zonder daarbij extremen in hoge of lage noten en expressie uit de weg te gaan.
Zoon Christian, die als eerst het woord neemt en meteen de knuppel in het hoenderhok gooit met zijn onthullingen, wordt meer dan uitmuntend vertolkt door Allan Clayton. Getormenteerd, gefrustreerd en kokend van woede is hij de vleesgeworden menselijke tijdbom. Hij wist mij ook tot tranen toe te ontroeren.
Broer Michael is een even sterkte rol van Stéphane Degout, voor wie er echter weinig sympathie op te brengen is. Zijn racistische machogedrag is verwerpelijk, maar ook zijn woede komt voort uit diep, onverwerkt trauma.
Natalya Romaniw als de rebellerende, maar oh zo kwetsbare jongste dochter Helena, is hartverscheurend en vocaal fantastisch. Haar, of beter gezegd Linda’s briefscène gaat door merg en been.
Gerald Finley is de jarige Helge; ongrijpbaar, dominant, arrogant en wreed. Hij wordt, zowel gehuld in de dikke laag vernis van zijn geheimen als in de uitbarstingen als die laag doorbroken wordt, één met de muziek en de tekst. Zoals altijd zet Finley een compleet personage neer van grote theatrale klasse.
John Tomlinson en Susan Bickley zijn een heerlijk grootouderlijk duo dat af en toe voor wat bitterzoete komische verlichting zorgt. Ailish Tynan maakt van de kleine rol van Christine een noemenswaardige creatie, net als de prima rol van Jeremy White als haar toneelechtgenoot Paul. Zoals gezegd is Thomas Oliemans een uitstekende ceremoniemeester die er, tegen beter weten in, de stemming in probeert te houden. Dat hij ook nog een prima Congadanser blijkt, voegt nog een talent toe aan zijn toch al rijk gevulde artiestenpakket.
Meesterwerk
Regisseur Richard Jones heeft niet alleen een prachtige vertelling neergezet, maar heeft inde grote scenes een menigte van, wat af en toe op rond renende menselijke mieren lijkt, zo strak gezet, dat het soms haast een gechoreografeerd massaballet lijkt. Een ballet dat echter ook compleet organisch en vrij lijkt. Scenisch is het een prachtig toneelstuk, met perfecte scènewisselingen, een geweldig ritme, met ruimte voor persoonlijk diepe interpretaties. Een Brits ‘well made play’ en een grand opera in één!
Van Turnage en Hall krijgt Jones natuurlijk perfect materiaal, maar om er zo’n rijk, groots en waar nodig intiem spektakel van te maken, dat ook nog tot tranend toe beroert, is waarlijk een meesterwerk. De massa scenes zijn indrukwekkend, de kleine onthutsende verschrikkelijke scenes, zoals bijvoorbeeld de verschijningen van de dode Linda (Marta Fontanals-Simmons), zijn werkelijk aangrijpend. De gewelddadige scènes, die er zeker ook zijn, zijn heftig en zouden niet in een Netflix speelfilm mistaan, zo overtuigend worden ze gespeeld.
De manier waarop Jones met simpele middelen (licht uit, spots aan) drie aparte ruimtes neerzet werkt geweldig. Het jaren negentig hotel met de grote feestzaal, de lobby, de keuken, de badkamer waar Linda haar eigen leven nam, alle scenes zijn precies zoals ze moeten zijn en personages doen precies wat ze moeten doen. Dat klinkt eenvoudig, maar om dit staaltje van acteer- en musiceerkunst geloofwaardig voor elkaar te krijgen, is een echt grote regisseur en een groot vakman nodig.
Geen zwakke schakels
Er zijn geen zwakke schakels in de cast. Van Rosie Aldridge (moeder Else), Peter Brathwaite (Gbatokai, de vriend van Helena) en Alan Hall als de chefkok, tot Clare Presland als de serveerster Pia en alle familieleden en feestgangers, elke rol is raak. De concentratie op de toch verre van eenvoudige muziek en mise-en scene is voorbeeldig. Philippa Boyle zet Mette, de vrouw van Michael, geloofwaardig en overtuigend neer, en dat geldt voor alle 26 solisten. Dat is een zeldzame verdienste in een opera van dit formaat. De opera is een combinatie van ruw, bikkelhard realisme en enkele scenes van schoonheid en ontroering die niet onderdoen voor de grote belcanto opera’s of de drama’s van Wagner, Puccini en Strauss en zelfs de abstracte verstilling van Kaija Saariaho.
De nonchalance waarmee Turnage en Lee de feestgangers na alle verschrikkingen van het feest de volgende ochtend laat samenkomen en vertrekken, is onthutsend en toch ook bijna grappig. Iedereen pakt de draad weer op alsof er niets gebeurd is. Trauma’s worden opnieuw verdrongen. Schokkend maar waar.
Ovaties
Zelden heb ik een publiek zo unaniem in ovaties zien en horen uitbarsten als deze avond voor Festen. Mark-Anthony Turnage en Lee Hall hebben samen met regisseur Richard Jones, de door Lucy Carter prachtig belichte schitterende jaren-negentig decors van Miriam Buether, en de kostuums van Nicky Gillibrand, een opera gecreëerd die zeker tot de allerbeste opera’s van de laatste 50, zo niet 100 jaar hoort.
Festen is een co-productie met de Nationale Opera van Finland. Ik hoop dat daar de naam van De Nationale Opera in Amsterdam aan toegevoegd gaat worden want Festen, hoe donker en aangrijpend ook, is een ‘must see’ en een waar opera ‘feest’.
Verder kijken, luisteren en lezen
Dirigent Edward Gardner over Festen
Een uitgebreide ‘Insight’ avond over Festen
Thomas Oliemans over (zijn rol in) Festen.
Jordi Kooiman was in 2011 minder enthousiast over Mark-Anthony Turnage’s Anna Nicole
De auteur
