Op papier zag het er al bijzonder uit: een concert met ‘Via crucis’ van Franz Liszt en ‘Nu altijd sneeuw’ van Sofia Goebaidoelina. Bedoeld als een ’in memoriam’ bij de vijfde sterfdag van Reinbert de Leeuw.

De première in de uitverkochte grote zaal van het Amsterdamse Muziekgebouw aan’ IJ pakte vrijdag 17 februari op die sterfdag meer dan bijzonder uit, zeg maar indrukwekkend.. In dezelfde zaal waar De Leeuw talloze malen concerteerde als pianist en optrad als dirigent bij het Asko-Schönberg Ensemble en het Nederlands Kamerkoor. Zoals in 2016 toen dezelfde stukken onder zijn leiding werden gezongen en gespeeld.

Deze twee groepen vulden nu ook het podium voor een uitvoering, verrassend gedirigeerd door de befaamde Barbara Hannigan. ‘Zij was zijn protégé, muzikaal partner en goede vriend’, zo omschrijft het programmaboekje de relatie tussen beiden. Hannigan en De Leeuw vonden elkaar in hun hartstochtelijke belangstelling voor eigentijdse muziek.

De Canadese sopraan blonk uit in werken van Arnold Schönberg, Louis Andriessen, Pierre Boulez en vele andere componisten. Vanaf 2011 ging zij ensembles en orkesten dirigeren. Niet verwonderlijk dat zij het eerste ‘In memoriam Reinbert’ leidde, in samenwerking met chef-dirigent Peter Dijkstra voorbereid. Dijkstra dirigeert de overige zes uitvoeringen.

Tegendraads

De Leeuw maakte zich in zijn muziekpraktijk  met zijn Asko-Schönberg Ensemble, sterk voor dezelfde eigentijdse reikwijdte. Hij maakte Nederland bekend met de composities van de Russische Goebaidoelina. In 1994 introduceerde hij een soort oratorium, getiteld ‘ Teperj vsegda snega’ (Nu altijd sneeuw). Goebaidoelina componeerde het op teksten van een bevriende dichter Gennadi Ajgi, wiens eigenzinnige werk niet gepubliceerd werd. Goebaidoelina (geboren in 1931) was al even tegendraads in haar muziek maken. Pas vanaf 1986 ten tijde van de ‘glasnost’(dooi) kreeg zij kans om zich in eigen land publiekelijk te uiten. In het buitenland had zij toen al naam gemaakt dankzij Russische musici die haar werk uitvoerden. In 1992 kreeg zij de Russische Staatsprijs.

Een deel van het Nederlands Kamer Koor stond achter de instrumentalisten, terwijl losse zangers in gangpaden rond de luisteraars opgesteld waren. In de hoeken rechts en links van het podium een batterij pauken en andere percussie-spullen. De teksten van ‘Jetzt immer Schnee’(zoals het stuk met een Duitse titel wordt geafficheerd) hebben een zwevende, surrealistische uitstraling; ik kreeg luisterend en meelezend geen greep op de inhoud. ‘Jij bent mijn stilte’ heet het eerste van de vier delen. Met expressieve vingergebaren en armzwaaien leidde Hannigan de verspreide uitvoerenden, allemaal zangsolo-partijen met toegevoegde instrumenten, die door elkaar wringend een soort klankwolken vormden. Een boeiende ervaring.

Veel sneeuw

Het tweede, geheel instrumentale deel muntte uit in stevige blazerspartijen en forse inbreng van pauken en een reeks hangende bellen. Daarop volgde het grootse derde deel, ‘De provincie van de levenden nu altijd sneeuw’. Een soort meditatie over licht en duisternis, over God en sneeuw (veel sneeuw). Gezet voor een solo-stem die tekst reciteert omzongen door koorpartijen. Spannend opende dit deel met een kloeke trombone-solo als een oproep. ‘Als sneeuw is de Heer en wat is, is eveneens sneeuw als de ziel bestaat’. Op zich al een tekst om enige tijd bij stil te staan, maar het gedicht over God-Weer-Sneeuw gaat gestadig door. Goebaidoelina omspeelde de zangpartijen met kakofonische expressie, grote crescendi en felle accenten. Hannigan  spaarde de decibellen niet.

In het vierde deel geeft de titel ‘Apofatisch’  richting aan het hele werk: er valt niks te zeggen. Toch zitten in de teksten heel concrete stellingen. Zoals: ‘En als er een nacht van deze wereld zou zijn, geweldig en huiveringwekkend als de Niet-Geopenbaarde Heer, dan zou men die moeten verdragen. Maar moordenaars zijn uitgezaaid in duisternis van deze aardse nacht, huiveringwekkend-eenvoudig is de huiveringwekkende nacht van Moskou’. Zo duister was het in de Sowjet-Unie. Dmitri Sjostakovitsj vertelde later dat hij altijd een koffer had klaar staan, voor het geval er ’s nacht aangebeld zou worden!  Maar de tekst in het vijfde deel bezingt ook het Vaderland in een surrealistische aankleding. Goebaidoelina gaf het muzikaal vorm met solo-stemmen die als kreetjes opklonken, pianissimo begeleid door de solo-viool. Het oorde zeer mystiek.  Hannigan hield haar armen lang omhoog om het stuk in stilte te laten uitademen. Magisch.

Tot het minimum

Voor de pauze de verstilde meditatie over de lijdensweg die Jezus Christus had af te leggen met het kruis op zijn schouders na zijn veroordeling door de Romeinse gouverneur Pontius Pilatus. De laatste compositie die Franz Liszt kort voor zijn dood in 1886 voltooide. Reinbert de Leeuw was gefascineerd door de tot het minimum teruggebrachte expressie in de schildering van de veertien officiële kruiswegstaties die in elke katholieke kerk te vinden zijn. Liszt opende zijn kruisgang met de latijns-gregoriaanse hymne ‘Vexilla regis prodeunt’ . Het Kamerkoor, in een grote halve cirkel opgesteld, zong dit unisono met krachtig geluid.

Reinbert de Leeuw speelde de begeleidende pianopartij in zijn dagen met intense voordracht. Er is een opname te vinden op You tube dat hij de solo-partij speelt in dezelfde zaal van het Muziekgebouw. Voor Paolo Giacometti moet een enorme opdracht en uitdaging zijn geweest om in het In memoriam-concert de piano-partij onder de zang te leggen. Hij nam mij volledig mee in de expressie van de doorgaans karige noten die Liszt voor de toetsen schreef. Het Kamerkoor was een en al concentratie in de uitvoering van de korte beschrijvende teksten, van de tot driemaal fortissimo uitroep ‘Jesus cadit/Jezus valt’, en de troostende harmonische zettingen van twee Duitse koralen. Zonder enige poespas van redevoeringen, slechts met een solo-improvisatie van Hannigan aan het begin, was dit concert een waardig ‘In memoriam Reinbert’.

Herhalingen in Utrecht Tivoli 19 febr, Rotterdam Doelen 20 febr, Arnhem Musis 21 febr, Brussel Paleis voor Schone Kunsten 22 febr, Den Haag Amare 23 febr.

Verder lezen

François van den Anker schreef een mooi in memoriam voor Reinbert de Leeuw.