De Nationale Opera vervolgt zijn serie Russische opera’s met Moessorgski’s muzikale testament: zijn grote werk Chovansjtsjina. De première van Christof Loy’s productie onder directie van Ingo Metzmacher, afgelopen zaterdag, was een groot succes.

Chovansjtsjina wordt weinig gespeeld in vergelijking met Moessorgski’s topstuk Boris Godoenov. Aan de muziek kan dat niet liggen. Chovansjtsjina is zeker gelijkwaardig aan Boris en biedt meer afwisseling. De nadruk ligt iets minder op de voor Russische opera’s zo kenmerkende bassen en laat wat meer ruimte voor vrouwenstemmen.

De opera is moeilijk te volgen zonder een behoorlijke kennis van de historische achtergrond en het verhaal, en zelfs dan vraagt de toeschouwer zich bij wijlen onwillekeurig af wat de beweegredenen van de protagonisten zijn. Eenmaal in het theater kan men zich maar het beste richten op de uitvoering en de handeling voor lief nemen.

Christof Loy neemt als uitgangspunt het beroemde schilderij van Vasily Ivanovich Surikov: De ochtend van de executie van de Streltsy na hun mislukte opstand in 1698. De voorstelling opent met het wonderschone ‘Dageraad aan de Moskva rivier’. Een afbeelding van Surikovs doek vult een groot deel van de achterwand van het toneel. Dit beeld krijgt een vervolg op het speelvlak in de vorm van een enorm tableau vivant van koorleden en solisten in dezelfde kostumering als op het schilderij.

Deze eenheid wordt echter vrijwel direct doorbroken als men de kostuums aflegt. Eronder blijkt vrijwel iedereen eigentijdse kleren te dragen. De variatie in die kleding is nogal beperkt, waardoor het moeilijk is om onderscheid te maken tussen de verschillende groepen. Gaat het om boeren, stadsvolk, Streltsy of Oudgelovigen? Uiteindelijk wordt dat wel duidelijk, maar daarvoor is wel kennis van de handeling vereist.

Loy heeft gekozen voor een vrijwel leeg toneel met afwisselend witte en zwarte wanden die onder ruime hoek staan opgesteld. De rekwisieten zijn schaars; een enkele stoel, een tafeltje, een kannetje water. Het steekt nogal schril af tegen de fraaie kledij uit de openingsscène. Wel ligt er regelmatig een dood paard op het toneel, als herinnering aan Surikov.

Twee bassen en een opgewonden tenor

Het spel begint met de valse aanklacht die intrigant Sjaklovity dicteert aan de Klerk (mooie rol van Andrei Popov). Deze wordt vervolgens belaagd door een groep landlieden, die willen dat hij een aankondiging op een bord voorleest.

We maken kennis met Emma, het Lutherse meisje waar Andrej Chovanski zijn zinnen op heeft gezet. Deze scène bracht het echtpaar Aksenov op het toneel. Svetlana Aksenova – bij DNO beter bekend als Svetlana Ignatovich, het meisje Fevronja in de gelijknamige opera van Rimski-Korsakov – zong Emma. Zij is de echtgenote van Maxim Aksenov, die de rol van Ivan Chovanski’s zoon vertolkt. De Oudgelovige Marfa probeert de onwillige Emma te verlossen van Andrej, niet geheel zonder eigenbelang, aangezien ze zelf verliefd op hem is.

Vorst Ivan Chovanski maakt zijn opwachting. Het toneel vult zich met volk en Streltsy. Vervolgens verschijnt de Oudgelovige patriarch Dosifej met een stel van zijn volgelingen. Daarmee is de warboel aan personages en hun onderlinge verhoudingen vrijwel compleet en eindigt de eerste akte.

Loy’s aandacht gaat volledig uit naar de personenregie en daarin is hij zeer succesvol. De lichte irritatie bij het zien van de kale ruimte die Golitsyns paleis in de tweede akte moet voorstellen, verdwijnt onmiddellijk als de handeling begint.

Golitsyn – overtuigend vertolkt door Kurt Streit – krijgt bezoek van Marfa, die hem zijn lot voorspelt. Kort daarna verschijnt Chovanski, even later gevolgd door Dosifej. De ‘Elefantenrunde’ van drie uitgesproken alfamannen kan beginnen: twee bassen en een opgewonden tenor. Fraai spel van alle drie de heren.

Aan het begin van deze akte zit de enige coupure: het bezoek van de Lutherse pastor, die om hulp voor Emma komt pleiten en en passant een pleidooi afsteekt voor meer Lutherse kerken in de stad. Het geeft de voorliefde voor Duitsers waar Golitsyn door zijn tegenstanders van wordt beschuldigd wat meer achtergrond. Nu blijft dat aspect onderbelicht.

Een bescheiden stempel

In de derde akte krijgt Marfa het aan de stok met de bejaarde Suzanna, een godsdienstwaanzinnige Oudgelovige, goed vertolkt door Olga Savova. De Streltsy worden belaagd door hun vrouwen, die hen verwijten nooit thuis te zijn en alleen maar te zuipen. Het is de zoveelste fraai uitgevoerde koorscène van de avond.

Als het bericht komt dat de troepen van Peter de Grote in aantocht zijn en de Streltsy vrezen voor hun leven, wenden ze zich tot hun hoofdman: vadertje Chovanski, de Witte Zwaan. Hij stuurt hen naar huis: “Wacht je lot af, tegen Peters troepen is geen kruit gewassen.” Deze akte zorgt voor ‘human relief’ in een zwaarmoedig geheel dat draait om botsende belangen en de teloorgang van Moedertje Rusland in de beleving van de ‘oude krachten’.

In akte vier zien we Chovanski in zijn paleis. Boerenmeisjes zingen hem toe, maar het verveelt hem. Hij roept om zijn Perzische slavinnen voor vertier van een beter niveau. Kort daarop wordt hij vermoord, neergestoken door een klein kind. Dit detail was eigenlijk het enige minpunt in de voorstelling.

In de stad verschijnt de bojaar Stresjnev, gespeeld door Morschi Franz (in kostuum!). Hij verleent namens tsaar Peter de Streltsy amnestie. Daarmee wordt duidelijk dat Peter vast in het zadel zit en de machtsverhoudingen definitief zijn veranderd. Voor de Oudgelovigen betekent dit het einde: het tijdperk van de antichrist is aangebroken. In de vijfde akte plegen ze onder aanvoering van Dosifej collectief zelfmoord.

Dan blijkt dat Loy nog iets in petto heeft. De koorleden hullen zich weer in hun oorspronkelijke kledij en vormen het tableau vivant uit de openingsscène. Ook het schilderij is weer te zien en de ouverture ‘Dageraad’ klinkt opnieuw. Daarmee zet Loy de betekenis van het toevoegen van deze muziek door Sjostakovitsj op zijn kop. De bedoeling was om de opera een optimistischer einde te geven, meer passend in het Rusland onder Stalin. Nu wordt juist het cyclisch karakter van de geschiedenis benadrukt. Ofwel: de troebelen uit Peters tijd herhalen zich tot op de dag van vandaag onder nieuwe heersers.

Het is een heel bescheiden stempel dat Loy zo op de productie drukt: geen actualisering, geen modern wapentuig, geen onnodig geweld, maar een pseudo-kostuumdrama met respect voor het libretto. Voor bezoekers die regietheatermoe zijn een ware verademing.

Geslaagd weerzien

Het koor speelt een hoofdrol in dit werk en het was duidelijk dat zowel Loy als koordirigent Ching-Lien Wu hier heel hard op gewerkt hadden. Het resultaat was fenomenaal!

De Georgische sopraan Anita Rachvelishvilli schitterde als Marfa en kreeg daarvoor de grootste bijval van het premièrepubliek. Dmitry Ivashchenko zette een geloofwaardige Ivan Chovanski neer. Loy liet zijn personage in zijn waarde: geen maffiaproleet of iets dergelijks, maar een klassieke potentaat uit vroegere tijden.

De Oudgelovige patriarch Dosifej kwam voor rekening van Orlin Anastassov. Deze fundamentalist kreeg zo veel menselijke trekjes mee dat je bijna zou vergeten dat hij aan het einde zijn hele schaar volgelingen tot zelfmoord dwingt. Mooie rol, uitstekend gezongen.

Sjaklovity, de intrigant die het spel op de wagen zet, heeft van alle mannen de mooiste muziek: zijn ‘gebed’ als intermezzo in de derde akte. Een prachtig optreden van de Hongaarse bas-bariton Gábor Bretz.

Het Nederlands Philharmonisch Orkest stond onder leiding van voormalig chef-dirigent Ingo Metzmacher. Een geslaagd weerzien van musici die inmiddels veel ervaring hebben opgedaan met werken van wagneriaanse omvang en een dirigent die zelf ook al een Ring-cyclus in Genève achter de rug heeft. Dirigent en orkest speelden een sleutelrol in het slagen van deze megaproductie.

Zeer aanbevolen. Maar lees vooraf het nodige over de inhoud!

Chovansjtsjina is nog tot en met 20 maart te zien in Amsterdam. Zie voor meer informatie de website van De Nationale Opera.