Kort na zijn geslaagde Wozzeck bij De Nationale Opera trok Christopher Maltman in het Concertgebouw het spoor van Duits expressionisme verder de twintigste eeuw in. Expressief was zijn vertolking van Hanns Eislers Hollywood Songbook zeker! Maltmans imposante bariton, sensitief ondersteund door Julius Drake, vatte deze kameleontische verzameling ballingsliederen in een beklemmende spanningsboog.

Waar Bergs Wozzeck een roldebuut was, vertelde Maltman dinsdag het publiek in de Kleine Zaal dat hij het Songbook al twintig jaar regelmatig uitvoert. Maar een krachttoer blijft het, getuige zijn vermaning halverwege de avond aan enkele storend aanwezige dames in zijn blikveld. Eigenlijk niet vermeldenswaard, behalve als teken van zijn uiterst communicatieve en publieksgerichte instelling.

Omgekeerd hadden veel toehoorders hun neus in de teksten, begrijpelijk bij dit veeleisende programma van bijna vijftig liederen in diverse talen en muzikale stijlen, vaak slechts een minuutje durend, maar vol aandachtvragende details. Vanzelfsprekend is een complete uitvoering als deze overigens niet: het precieze aantal en de volgorde van de liederen staan niet vast. Zelfs de titel was slechts een achteloze ingeving, later weer geschrapt.

Het merendeel componeerde Eisler in Los Angeles gedurende 1942 en 1943, in een enclave van de naziterreur ontvluchte Duitse kunstenaars, onder wie zijn oude strijdmakker Bertolt Brecht. Diens Steffinsche Sammlung, geschreven in eerdere Scandinavische ballingsoorden, vormde de eerste aanzet. Pianist Julius Drake programmeerde dinsdag voor de pauze deze liederen, waarin diepe ontreddering schuilgaat achter een laconieke verteltrant, gekleurd met vleugjes humor en tederheid.

Maltmans collega en Eisler-adept Matthias Goerne stelt het Songbook als portret van ontheemding op één lijn met Schuberts Winterreise. Daadwerkelijk citeert Eisler de opening (‘Fremd bin ich eingezogen’) in ‘Über die Selbstmord’, het meest verstilde lied. Eisler markeerde de woorden “Es ist gefährlich” pianississimo, in Goernes legendarische vastlegging mild gefluisterd, maar door Maltman vertolkt met de verkillende doodsangst die Brecht zelfs in relatieve veiligheid zal hebben gevoeld.

Hoewel vergelijkingen zelden zinvol zijn, bleek dinsdag hoe twee voortreffelijke baritons gelijkelijk kunnen overtuigen in uiteenlopende benaderingen. In Goernes opname verhult navrante ironie het leed, bij Maltman doorbraken pijn en wanhoop op aangrijpende wijze dat masker, vooral met zijn schrijnende hoge noten. Wellicht was hij niet steeds in lijn met de gewenste distantie of trouw aan indicaties als ‘leicht’ en ‘freundlich’, maar hij bleef verre van de pathetiek die Eisler zo verafschuwde.

Na de pauze klonken andere dichters, zoals Goethe in het schubertiaanse lied ‘Der Schatzgräber’, waarin Maltman met kwetsbare kopstem een onwerkelijke droomwereld opriep. Het is vrijwel het enige lied met een heldere structuur in een specifieke toonsoort. Constante wisselingen in maatsoort en tonale onzekerheid domineren het Songbook, de spanning van die cruciale oorlogsjaren weerspiegelend. Maar nimmer belemmeren Eislers aan Schönberg ontleende technieken zijn directe zeggingskracht.

Gedurende zijn ballingschap groeide Eislers heimwee naar de rijke cultuur van zijn gegijzelde vaderland, resulterend in twee op zichzelf staande cycli. In de Anakreontische Fragmente bewerkte hij Eduard Mörikes vertalingen van de oud-Griekse bon vivant Anakreon tot wrange aanklachten. Später Triumph is een verhulde satire op Hitler, met een veelzeggend moment van Sprechgesang op “den schmutzigsten”. In Maltmans opgekropte afschuw streden verzet en berusting om voorrang.

Opmerkelijk was hoeveel lyriek pianist Julius Drake, meer een gelijke partner dan een begeleider, uit deze bittere noten perste. Toch maakte zijn sardonische trillers of hamerende slotakkoorden steeds korte metten met eventuele illusies. Zo ook in de zes Hölderlin-Fragmente, die als geheel meer hoop uitstralen. Echter niet ‘Elegie 1943’, waarin Maltman apocalyptische visioenen opriep met zijn machtige laagte, een profeetachtige toon die eerder klonk in het bijbelse lied ‘Der Mensch’.

Even geslaagd was de weemoed van ‘Die Heimat’, door Eisler intact gelaten. In de overige Hölderlin-teksten schrapte hij alle mythologische referenties, in Brechts woorden een “ontgipsing” van de klassieke verlichtingsdichter. Brecht was perplex dat Eisler, onder de titel ‘Erinnerung’, als slotlied het ‘Gesang des Deutschen’ koos, inmiddels geannexeerd door de nazi’s. Maar dit is juist Eislers meesterzet: in een terugvordering op de vijand stelt hij warmhartige vaderlandsliefde tegenover hun holle chauvinisme. Als enige in het Songbook besluit ‘Erinnering’ met milde consonante harmonieën.

Wonderlijk hoe overtuigend deze componist van opzwepende arbeidersmuziek de breekbare traditie van het Duitse kunstlied voortzette. Aan het slot van de avond stak antikapitalistisch venijn echter de kop weer op met de vijf Hollywood Elegien, waarin Brecht en Eisler de decadentie van het filmmekka hekelen. Gezien de twee Oscarnominaties die Eisler verdiende, had Maltmans valse verleiding een dubbelzinnig randje. Drake was hier meesterlijk virtuoos in de complexe voor- en naspelen.

Veel aspecten moeten uiteraard onbenoemd blijven, maar de gevarieerde opbouw van elk kort lied imponeerde mij enorm, als ook de eendracht waarmee Maltman en Drake alle 46 tot een dwingend geheel vormden. Eichendorffs tekst ‘Aus der Heimat’, in Eislers zetting met desolate vertwijfeling gezongen, keerde als ‘enig denkbare’ toegift terug in Schumanns versie. Diens mildere toon en de door Eisler bewust weggelaten slotstrofe boden het dankbare publiek een troostrijk afscheid.