De wereldpremière die het Holland Festival op donderdag 15 juni bracht, zou ook heel goed gepast hebben in het Opera Forward Festival van De Nationale Opera eerder dit jaar. Getoond werd een nieuwe Russische opera met de dubbele titel Octavia. Trepanation. In de hoofdrollen Nero en Lenin.

Het podium van de concertzaal van het Muziekgebouw aan ’t IJ was ver uitgebouwd om plaats te bieden aan een enorm hoofd van de eerste leider van de Sovjet-Unie, Vladimir Lenin. Bovendien stonden er 77 figuranten opgesteld, uniform gekleed als soldaten uit het beroemde Chinese Terracottaleger.

Het griezelige middenstuk van dit grootse toneelbeeld werd gevormd door een span van driepaardmensen als skeletten, die een zegekar voorttrokken met daarop keizer Nero. Een schepping van ontwerper Stepan Loekjanov, met regisseur Boris Joechananov en componist Dmitri Koerljandski het artistieke hart van het Moskouse Stanislavski Electrotheatre, een centrum voor nieuwe uitingen op gebied van film, theater en opera.

Regisseur en tekstsamensteller Joechananov wilde een opera maken over het thema tirannie. Achter de titel Octavia. Trepanation gaan twee personen schuil die op tirannieke wijze hun rijk bestuurden. Keizer Nero zaaide angst en verderf om zijn macht over Rome in stand te houden. Eén van zijn slachtoffers was zijn vrouw Octavia. Hij liet zich van haar scheiden en stuurde haar in ballingschap om haar daar te laten doden. Om die situatie uit te beelden, koos Joechananov fragmenten uit een toneelstuk, Octavia getiteld, toegeschreven aan de filosoof Seneca, de leermeester van Nero. In een dialoog discussiëren Nero en Seneca over de juistheid dan wel onrechtvaardigheid om behalve Octavia ook vele tegenstanders te elimineren.

Wat verbindt Nero aan Lenin? De leider van de Russische arbeiders schuwde geen middel om de wil van het communisme aan het Russische volk op te leggen. Weliswaar was Nero een eenling-tiran en werd Lenin in zijn wrede beleid gesteund door het partijcollectief, toch is volgens Joechananov bij beiden machtshonger de drijfveer.

Hij verwerkte echter geen teksten van Lenin in zijn Russische libretto, maar hij stelde het hoofd van Lenin, enorm vergroot, centraal als teken van macht. In dat hoofd, waartoe de schedel werd opengeklapt, speelden de scènes met Nero en Seneca, en later met Octavia, zich af. Zoals na Lenins dood diens schedel werd geopend om zijn hersens te onderzoeken, zo liet Joechananov de schedel lichten om te tonen wat er in de hersens van een tiran omging. Trepanatie betekent schedellichting. In de klassiek vormgegeven koepel laaide onder meer vuur, en er was prikkeldraad zichtbaar. In de voorstelling smolten Lenin en Nero samen.

Het Terracottaleger verbeeldde de macht van de eerste keizer van China. Het liefst had hij bij zijn dood een heel leger mee willen nemen in zijn grafmonument, maar het werden terracottareplica van echte soldaten, paarden en wagens. In de voorstelling werden zij als gezichtsloze massa gecommandeerd en naar willekeur verplaatst. Een indrukwekkend schouwspel leverde dat op.

Componist Dmitri Koerljandski vond zijn muzikale materiaal in een negentiende-eeuws revolutionair lied, waarvan hij de eerste maten uitrekte tot lange, door elkaar wentelende elektronische klanken, een soort geluidswolk. Voor de partijen van Nero en Seneca schreef hij lyrisch spreekgezang.

Bariton Alexej Kochanov drukte in zijn zingen en in zijn postuur op perfecte wijze de rustig redenerende Seneca uit, die met wijsheid en geduld Nero op andere gedachten probeerde te brengen. Tenor Sergej Malinin zette daar met een fellere klank (vooral veel falsetliggingen op lang aangehouden woorddelen) een ongeduldige en ongenaakbare Nero tegenover. Octavia zal en moet dood. Haar verwijtende weerwoord werd, overeenkomstig haar naam, door acht hoge sopranen gezongen vanuit de schedel van Lenin. Spectaculair in beeld en geluid.

Weliswaar zagen noch hoorden we Lenin, maar diens naaste medewerker Leon Trotski kwam wel voor. Met teksten uit een lofrede op Lenin bij diens dood verheerlijkte Trotski (de acteur Joeri Doevanov in goed gelijkende vermomming) de grote leider met redenaarsstem en dito armgebaren.

“Rome zwelgt in moord op eigen burgers”, zo zong het Terracottaleger. Een krachtige apotheose over tirannie in alle tijden en culturen. Jammer dat deze productie niet in een grotere zaal werd gebracht en met meer voorstellingen dan op 15 en 16 juni.