Liefst zeven operahuizen en één festival tekenden voor de opdracht en de productie van Lessons in Love and Violence. Zo groot is het vertrouwen in de derde opera van George Benjamin (muziek) en Martin Crimp (tekst). Terecht. Van de eerste tot de laatste noot is het werk geweldig spannend, zo bleek maandagavond tijdens de Nederlandse première bij De Nationale Opera.

Wreed en realistisch klonken de laatste woorden van de jonge koning. Zij markeerden het einde van een opera waarin liefde en geweld het handelen van de heersende klasse bepalen. De jonge koning heeft als schuchtere jongeman vanaf het begin het spel van heersen en verdelen meegemaakt, totdat hijzelf de macht grijpt en even wreed blijkt als zijn vader. Hij heeft de lessen goed geleerd. De geschiedenis gaat verder en zal zich herhalen.

Het abrupte slot van de laatste scène kwam als een verrassing. Het premièrepubliek reageerde pas na enkele seconden aarzelend, maar al gauw groeide het applaus naar warme bijval voor de ongelooflijk spannende zeven scènes, bij elkaar ruim anderhalf uur zonder pauze.

De opera van Benjamin en Crimp kun je terugblikkend ervaren als een middeleeuwse ‘vorstenspiegel’, een vertelling waarin een komende heerser wordt ingeleid in de deugden van een goede vorst. Er was echter één vorstenspiegel die afweek van het geijkte patroon, Il Principe (De Vorst) van Niccolò Macchiavelli (1469-1527). Die schetst een pragmatisch, realistisch toekomstbeeld, dat tot uitdrukking komt in deze Lessons.

Liefde voor een man

Componist en librettoschrijver baseren zich op een toneelstuk van de Engelse, zestiende-eeuwse Christopher Marlowe over de Engelse koning Edward de Tweede (1284-1327). Hij verwaarloosde het bestuur en het land ten koste van zijn hartstocht voor de kunst (als voornaamste de muziek) en voor de liefde. Bij dat laatste speelt een man een belangrijke rol.

Het is niet duidelijk of er bij de historische Edward sprake was van een homoseksuele relatie, maar dat belette Martin Crimp niet om de relatie tussen de koning (die geen naam heeft in de opera) en zijn raadsman Gaveston expliciet als gay in te vullen. De koning komt mede daardoor in conflict met zijn vrouw Isabel en met zijn minister Mortimer.

Meteen in de eerste scène is het raak. Knap zoals Crimp de toeschouwer direct het conflict intrekt. Mortimer verwijt de koning diens verspilling, zowel besteed aan poëzie en muziek als aan Gaveston. De bijkans geschreeuwde zanglijnen, die uitlopen op langgerekte klanken op bepaalde woorden of woorddelen, verhevigen de spanning, die door het orkest met felle accenten wordt onderstreept.

Aansluitend richt de aandacht zich op de koning en Gaveston. Op geraffineerde wijze uitgewerkt in de regie van Katie Mitchell naderen de verliefde mannen elkaar. George Benjamin legt Gaveston (de Hongaars-Roemeense bariton Gyula Orendt) lange zanglijnen in de mond, om de wrede sfeer van hun relatie te verhevigen, maar hij vult die aan met zoete hoornklanken. Dit alles ten aanschouwen van vrouw en twee kinderen en het hele hof.

Je voelt als toeschouwer mede door de geheimzinnige, dreigende klanken uit de orkestbak en de slow motion in de bewegingen dat deze situatie zeer slecht zal aflopen. Overigens zit de homorelatie op integere wijze verweven in het verhaal.

Gyula Orendt zingt zijn rol met koele schoonheid, terwijl de Franse bariton Stéphane Degout zich als de koning met felheid verweert tegen de aanvallen die op hem worden gedaan. Zijn scherpe tegenspeler Mortimer krijgt op dominante wijze en met krachtig stemgeluid gestalte door de Engelse tenor Peter Hoare.

Parelaria

Door de hele opera heen schept Benjamin de “trage schittering van muziek” (om de opera te citeren) in een scala aan klankkleuren, ritmes, uitbarstingen en verstillingen, die zowel de lyrische als dramatische vocale kanten in deze opera belijnen. Het Radio Filharmonisch Orkest speelt deze inhoudelijk rijke partituur onder leiding van de componist op waarlijk virtuoze wijze.

In de zes scènes na de opening ontplooit de vorstenspiegel zich. Weliswaar verbannen en dood verklaard, weet Mortimer via koningin Isabel (ook tussen hen heerst een liefdesrelatie) en de opgroeiende koningszoon zijn invloed te behouden.

In de tweede scène confronteert hij Isabel met het door hongersnood getroffen volk. Hier zet Benjamin geen koor in (de opera is koorloos), maar figuranten aangevoerd door getuigensolisten. “Ze zeggen dat één avond van de muziek voor die man Gaveston hetzelfde kost als één heel jaar van ons gezwoeg.” Waarop Isabel weliswaar meelevend, maar toch hooghartig reageert: “Maar als je hier bent, moet je niet proberen een prijs aan muziek te hangen.” Een geweldig eigentijdse reactie op de kritiek dat de kunst van concerten en opera’s elitair is.

Isabel laat een parel in azijn oplossen, één parel die genoeg zou opleveren “om voor elk van jullie een huis met veertien kamers te kunnen kopen”. Deze scène vult Benjamin met een schitterende minicoloratuuraria. Barbara Hannigan als Isabel zingt de parelaria met een zekere wreedheid in haar adembenemende expressie.

De hele opera zit vol van zulke vlijmscherpe uitspraken (Mortimer: “Moorden kan een kunst zijn, maar geen vreugde”) en reacties (de jonge prins: “Waarom slapen de armen met zijn drieën in één bed, mama?” Isabel: “Dan blijven ze warm, lieverd”). Het zijn teksten die ook hedendaagse dictators en meelopers in de mond nemen. Net als de naamloze jonge koning in de laatste scène: “Dan snijden we zijn ogen eruit.” Met hoge stem gezongen door de Britse tenor Samuel Boden; zijn zusje (de actrice Ocean Barrington-Cook) staat er steeds bij en kijkt ernaar, maar is verder zwijgzaam.

Actueel

Hoewel gebaseerd op een historisch verhaal, voelt Lessons in Love and Violence actueel aan. Zo wordt het verhaal ook in beeld gebracht: in paleisachtige kamers die getuigen van goede smaak bij moderne rijken, oogstrelende ontwerpen van Vicky Mortimer, die ook tekende voor Benjamins tweede opera Written on Skin.

Written on Skin wordt op 28 juni eenmalig concertante uitgevoerd door het Mahler Chamber Orchestra onder de Nederlandse Lawrence Renes. Dan zal blijken hoe sterk de theatrale muziek van Benjamin is zonder enscenering.

Dat hij ook in concertvorm het oor weet te boeien, werd al duidelijk in een Festival Promconcert op zaterdag, toen het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Martyn Brabbins onder meer de kleurrijke en ritmisch aantrekkelijke Dance Figures uit 2004 speelde, evenals de korte cantate Sometime Voices uit 1996, Benjamins eerste werk met solozang en koor.

Zie voor meer informatie over Lessons in Love and Violence en Written on Skin de website van het Holland Festival. Lees ook onze recensie van de wereldpremière van George Benjamins opera in Londen.